Choroby grzybowe i wirusowe jęczmienia ozimego
Jęczmień jest narażony na porażenie przez wiele organizmów chorobotwórczych, a do najważniejszych należą grzyby i wirusy.
Do najważniejszych chorób powodowanych przez grzyby chorobotwórcze należą: plamistość siatkowa jęczmienia (Pyrenophora teres), rynchosporioza zbóż (Rhynchosporium secalis), rdza jęczmienia (Puccinia hordei) i mączniak prawdziwy zbóż i traw (Blumeria graminis), a przez wirusy to m.in. wirus żółtej karłowatości jęczmienia.
Plamistość siatkowa jęczmienia
Wystąpienie plamistości siatkowej jęczmienia powoduje zmniejszenie powierzchni asymilacyjnej liści, co znajduje odzwierciedlenie w niższym plonie ziarna.
Objawy choroby mają początkowo postać brunatnych plamek. Następnie pojawia się siateczka, którą tworzą nekrozy liniowe biegnące wzdłuż i w poprzek liścia (objawy typowe „net”). Niekiedy na liściach jęczmienia pojawiają się ciemnobrunatne, nieregularne lub owalne plamy o średnicy 3-6 mm. Często otoczone są chlorotyczną obwódką. Są to nietypowe objawy plamistości siatkowej typu „spot” (plama). Następnie następuje zamieranie powierzchni blaszki liściowej w miejscu plamy. Źródłem choroby mogą być porażone ziarniaki oraz rozwijające się na resztkach pożniwnych pseudotecja, które uwalniają zarodniki workowe oraz zarodniki przenoszone z deszczem i wiatrem z porażonych roślin na sąsiednie plantacje. Optymalna temperatura do zarodnikowania i rozwoju grzybni to 12-18°C, ale grzyb rozwijać się może w zakresie temperatur 5-35°C przy obecności wilgoci.
W celu zwalczania choroby należy wysiewać zaprawiony materiał siewny oraz wykonywać zabiegi opryskiwania, które w sprzyjających latach wystąpienia choroby mogą pojawić się już jesienią. Do zwalczania plamistości siatkowej jęczmienia w początkowych fazach rozwojowych jęczmienia poprzez zaprawianie materiału siewnego zarejestrowane są m.in. następujące substancje czynne: fludioksonil, tritikonazol, fluksapyroksad, cyprokonazol + fludioksonil. Do opryskiwania roślin w czasie wegetacji można zastosować przykładowe s.cz.: protiokonazol, izopirazam, biksafen, benzowindyflupyr, boskalid, fluksapyroksad, piraklostrobina, spiroksamina, proquinazid.
Rynchosporioza zbóż
Objawy rynchosporiozy zbóż choroby na jęczmieniu ozimym mogą wystąpić już jesienią. Wcześnie i silnie porażone liście mogą przedwcześnie zasychać. Na liściach występują owalne lub soczewkowate plamy, o barwie stalowozielonej, szarobiaławej lub słomianej z brązową obwódką odgraniczającą część porażoną od zdrowej. W przypadku silnego porażenia plamy zlewają się ze sobą. Objawy choroby mogą występować także na pochwach liściowych, ościach kłosków oraz plewkach. Źródłem choroby są porażone ziarniaki, zarodniki konidialne rozprzestrzeniane z samosiewów zbóż oraz porażonych roślin na plantacjach jęczmienia. Występowaniu choroby sprzyja temperatura 12-20°C i wysoka wilgotność powietrza.
Zwalczać chorobę można w początkowych fazach przy użyciu zaprawy do zaprawiania materiału siewnego, tak jak np. s.cz. tritikonazol. W trakcie wegetacji do opryskiwania roślin można zastosować: izopirazam, biksafen, benzowindyflupyr, fluksapyroksad, piraklostrobinę i triazole.
Rdza jęczmienia
Rdza jęczmienia nazywana jest także rdzą karłową. Objawy choroby widoczne są na liściach. W przypadku jęczmienia ozimego po rozpoczęciu wegetacji wiosennej i nieco później pojawiają się na jego jarej formie. Występują w postaci drobnych, okrągłych pomarańczowych poduszeczek (uredinii), które są rozproszone na górnej stronie blaszki liściowej. Plamki te często otoczone są chlorotyczną obwódką. Następnie w miejscu urediniów powstają czarne telia. Silne porażenie liści powoduje zmniejszenie powierzchni asymilacyjnej, czego konsekwencją jest wykształcenie mniej dorodnego ziarna (mniejsza MTZ) i niższego plonu. Źródło choroby stanowią zarodniki przenoszone z urediniów na sąsiednie plantacje oraz samosiewy jęczmienia. Ze względu na krótki cykl rozwojowy grzyba (8 dni) należy często monitorować plantacje. Warunkami sprzyjającymi wystąpieniu choroby jest temperatura 15-22°C oraz wysoka wilgotność powietrza.
W celu zwalczania choroby należy stosować fungicydy, które zawierają m.in. takie s.cz. jak: fluoksastrobina, piraklostrobina, benzowindyflupyr, izopirazam, biksafen, protiokonazol.
Mączniak prawdziwy zbóż i traw
Sprawca mączniaka prawdziwego może porażać liście, źdźbła oraz kłosy jęczmienia. Często choroba ta obok plamistości siatkowej jęczmienia pojawia się już jesienią. Stwarza to ryzyko porażenia kolejnych liści, źdźbeł, następnie kłosów. Objawy choroby w postaci białego, watowatego nalotu grzybni są łatwe do rozpoznania. Z czasem nalot staje się filcowaty i szarzeje. Widoczne są także czarne drobne punkty – owocniki stadium doskonałego grzyba. U odmian jęczmienia z genem „Mlo” powstają nekrotyczne plamy. Jest to reakcja nadwrażliwości, która nie wymaga zastosowania zwalczania sprawcy mączniaka prawdziwego. Źródłem pierwotnej infekcji są zarodniki konidialne lub askospory. Do rozwoju sprawcy mączniaka prawdziwego zbóż i traw nie jest potrzebna woda, wystarczy, że wilgotność względna powietrza jest podwyższona, a zarodniki grzyba mogą już kiełkować w temperaturze 6-10°C.
Do zwalczania mączniaka prawdziwego zbóż poprzez zaprawianie zarejestrowana jest s.cz. fluksapyroksad, która zapobiega chorobie w początkowych fazach rozwojowych. Do opryskiwania roślin w trakcie wegetacji zarejestrowane są m.in. następujące substancje czynne: cyflufenamid, fenpropidyna, proquinazid, prochloraz i pyriofenon.
Choroby wirusowe jęczmienia
Choroby występujące w uprawie jęczmienia powodowane są także przez wirusy. Aby zapobiec ich występowaniu, zaleca się zwalczanie mszyc, które są najczęściej wektorami wirusów. Jedną z najważniejszych chorób w ww. uprawie powodowanych przez wirusy jest żółta karłowatość jęczmienia. Jest to choroba często powodowana przez trzy wirusy, które jednocześnie mogą być obecne w porażonych roślinach jęczmienia ozimego. Dwa wirusy BYDV-PAV i BYDV-MAV wywołujące chorobę przenoszone są przez mszycę zbożową (Sitobion avenae). Kolejny CYDV-RPV przez mszycę różanowo-trawową (Rhopalosiphum padi). Wszystkie wymienione wirusy powodują w jęczmieniu i pszenicy przebarwienia liści. Pierwsze objawy widoczne są już jesienią w postaci zahamowania wzrostu roślin i niewielkiego zmniejszenia zieloności blaszek liściowych. W takich sytuacjach niepokoić powinna obecność mszyc na lustrowanych plantacjach. Wyraźniejsze objawy widoczne są wiosną. Rośliny jęczmienia po zimie są często przerzedzone, a te, które przeżyły, skarłowaciałe, z żółtymi blaszkami liściowymi roślin i bardziej sztywnymi od egzemplarzy zdrowych. Łatwo zauważalne jest silne rozkrzewienie chorych roślin jęczmienia. Po wydobyciu roślin z objawami stwierdza się płytki zredukowany system korzeniowy. Wiele roślin zamiera, natomiast gdy przeżyją, wykształcają niekiedy kilka źdźbeł kłosowych, które wydają niewiele pośledniego ziarna. W zależności od liczebności mszyc jesienią obserwuje się porażenie placowe lub na całej plantacji jęczmienia. Straty powodowane przez chorobę wynoszą od 10 do 70 proc. potencjalnego plonu ziarna.
dr Joanna Horoszkiewicz-Janka,
IOR-PIB Poznań