Uzyskanie wysokich plonów rzepaku ozimego jest możliwe m.in. pod warunkiem optymalnego zaopatrzenia roślin w niezbędne makro- i mikroelementy. Niedobór choćby jednego z nich uniemożliwia wykorzystanie potencjału plonowania roślin zgodnie z prawem minimum (Liebiga). Warto przypomnieć, że mówi ono o tym, iż składnik, którego najbardziej brakuje, najsilniej ogranicza plon. Na profesjonalnie prowadzonej plantacji rzepaku ozimego nie można dopuścić, aby któregoś z niezbędnych składników pokarmowych brakowało. Oprócz nawożenia doglebowego, które jest podstawową formą dostarczania składników pokarmowych dla rzepaku ozimego, ważne jest również dokarmianie rzepaku ozimego wiosną, dolistnie.

Objawy niedoboru

Niedobór któregoś z makro- i/lub mikroelementów w rzepaku prowadzi do charakterystycznych objawów niedoboru (tab. 1). Bardzo często trudno jest jednoznacznie wskazać na podstawie objawów, którego składnika brakuje, bo może chodzić o dwa, trzy lub nawet więcej pierwiastków jednocześnie. Niekiedy niedobór występuje u roślin, ale jest niewidoczny. Jednak jego efekty rolnik zaobserwuje dopiero podczas zbioru w postaci obniżki plonów nasion oraz ich jakości.

OBJAWY NIEDOBORU PIERWIASTKÓW 

Makroelementy

Azot (N): żółknięcie liści, spowolniony wzrost, słabo rozwinięty system korzeniowy, skrócenie pędów, przyspieszone dojrzewanie.

Fosfor (P): sinienie liści, purpurowe przebarwienia, spowolniony wzrost, skrócenie pędów, słabe zawiązywanie kwiatów i nasion.

Potas (K): słabo rozwinięte pędy, żółknięcie brzegów blaszki liściowej, nierównomierne zakwitanie i dojrzewanie.

Wapń (Ca): zahamowanie wzrostu i brązowienie korzeni, drobne, skupione liście, nekrozy brzegowe liści, słabe pędy, zakłócenia kwitnienia i zawiązywania łuszczyn.

Magnez (Mg): liście cienkie, przejaśnienia między nerwami przechodzące w purpurową barwę.

Siarka (S): blaszka liściowa purpurowieje, najmłodsze liście przybierają kształt łódeczkowaty, kwiaty jasnożółte lub białawe, słabe zawiązywanie łuszczyn i nasion.

Mikroelementy

Bor (B): zamieranie stożków wzrostu, brunatnienie korzeni, łuszczyny o skorkowaciałej skórce, słabo zawiązują nasiona w łuszczynach, nasiona drobne przedwcześnie brunatniejące.

Mangan (Mn): chlorotyczne przebarwienia liści, karłowacenie roślin.

Molibden (Mo): zaburzenia we wzroście liści, ich deformacja i żółknięcie, obumieranie zawiązków liści, obumieranie stożków wzrostu, poprzedzone wydzielaniem brunatnej cieczy.

Miedź (Cu): liście bielejące, wydłużone, zamieranie stożków wzrostu.

Cynk (Zn): liście drobne z białymi plamami, słabe zawiązywanie kwiatów i nasion.

Żelazo (Fe): cało powierzchniowe żółknięcie liści, nerwy liściowe zielone.

Określenie potrzeb dokarmiania dolistnego

Aby prawidłowo ocenić stan odżywienia roślin rzepaku, można wykonać określenie zawartości makro- i mikroelementów w częściach wskaźnikowych. Badanie to nie należy do najtańszych. Koszty poszczególnych badań za próbkę zamieszczamy poniżej:

• określenie zawartości N, P, K, Ca, Mg – 83,73 zł,
• N, P, K, Ca, Mg + jednego mikroelementu (Zn, Cu, Mn lub Fe) – 99,97 zł,
• N, P, K, Ca, Mg, S lub B – 146,84 zł,
• N, P, K, Ca, Mg, B, Zn, Cu, Mn, Fe – 168,71 zł,
• N, P, K, Ca, Mg, S lub B + jednego mikro- elementu (Zn, Cu, Mn lub Fe) – 155,58 zł,
• N, P, K, Ca, Mg + czterech mikroelemen- tów (Zn, Cu, Mn i Fe) – 155,58 zł.

Ceny te zawierają podatek VAT (23%), a więc rolnicy, którzy są jego płatnikami, mogą go odzyskać. Za dopłatą wyniki są opracowywane przez program doradczy „InfoPlant”, który porównuje je z wartościami optymalnymi. Rolnik otrzymuje wówczas dodatkową informację, czy w dostarczonym przez niego materiale roślinnym jest niedobór, optymalna zawartość, czy nadmiar składników. Aby poprawnie zinterpretować wyniki badania składu chemicznego materiału roślinnego, trzeba mieć aktualne wyniki badań zasobności gleby w makro- i mikroelementy. Niedobór jakiegoś składnika w roślinie może być bowiem spowodowany zakłóceniami w jego pobieraniu z gleby, a nie jego brakiem w glebie. Dlatego pełny obraz sytuacji uzyskuje się dopiero analizując zawartość przyswajalnych składników pokarmowych w glebie oraz ich zawartość w roślinach.

W celu określenia potrzeb dokarmiania dolistnego należy pobrać rozwinięte liście rzepaku w fazie zielonego (zwartego) pąka z miejsc reprezentatywnych dla danego pola. Nie powinno się pobierać ich z obrzeży pól i miejsc, gdzie wygląd roślin wyraźnie odbiega od reszty pola, np. z zagłębień, wzniesień, z miejsc po stertach słomy, pryzmach obornika itp. Najlepiej jest pobierać próbki, poruszając zygzakiem lub po przekątnej pola. Liczba próbek pojedynczych wynosi co najmniej 20, a najlepiej, gdy jest ich 30 z pola. Z próbek pojedynczych tworzy się próbę średnią o masie około 0,3 kg. Próbkę zapakowaną w worek foliowy z etykietą zawierającą imię i nazwisko rolnika, miejscowość oraz szkic pola należy jak najszybciej dostarczyć do Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej.

Optymalna zawartość składników pokarmowych w rzepaku (tuż przed kwitnieniem) wg programu InfoPlant wynosi:

makroelementy (% s.m.)

• azot (N): 4–5,
• fosfor (P): 0,35–0,7,
• potas (K): 2,8–5,
• wapń (Ca): 1–2,
• magnez (Mg): 0,25–0,40.

mikroelementy (mg/kg s.m.)

• bor (B): 30–60,
• miedź (Cu): 5–12,
• mangan (Mn): 30–100,
• cynk (Zn): 25–70.

Potrzeby pokarmowe – mikroelementów

Z badań przeprowadzonych przez Szukalskiego i in. (1987) wynika, że rzepak ozimy na wytworzenie tony nasion wraz z odpowiednim plonem ubocznym pobiera:

• 66,7 g boru (B),
• 16,7 g miedzi (Cu),
• 178 g manganu (Mn),
• 1,8 g molibdenu (Mo),
• 91 g cynku (Zn).

Można z tego wyliczyć, że na wytworzenie 4 t nasion rośliny muszą pobrać ok. 270 g B, 67 g Cu, 712 g Mn, 7 g Mo oraz 364 g Zn.

Dwa najważniejsze mikroelementy dla rzepaku, to bor i mangan. Rzepak jest najbardziej wrażliwy na niedobór boru, chociaż nie pobiera go najwięcej spośród mikroelementów. Faza krytyczna w zapotrzebowaniu na bor na stanowiskach zasobnych w ten mikroelement rozpoczyna się w okresie kwitnienia rzepaku. Na stanowiskach o niskiej zawartości znacznie wcześniej – od zwarcia rzędów. Warto przypomnieć, że zdecydowana większość gleb w kraju odznacza się niską zawartością boru. Stawia to bor na pierwszym miejscu, jeśli chodzi o deficyt zawartości tego składnika w glebie.

Bor w fazie intensywnego wzrostu rzepaku odpowiada za tworzenie tkanki mechanicznej w roślinie. Przy jego niedoborze łodyga pęka, a to otwiera drogę do infekcji dla różnych patogenów. Podczas kwitnienia rzepaku braki tego mikroelementu zaburzają zapylanie. Niedobór boru powoduje zmniejszenie plonu wskutek ograniczenia liczby łuszczyn na roślinie oraz liczby nasion w łuszczynie (dwie podstawowe składowe plonu).

Rzepak ozimy spośród mikroelementów najwięcej pobiera manganu. Musi być dobrze odżywiony tym pierwiastkiem już jesienią, bo decyduje on o rozwoju systemu korzeniowego. W późniejszym okresie wegetacji jego niedobór skutkuje ograniczeniem liczby łuszczyn na roślinie oraz zmniejszeniem zawartości tłuszczu w nasionach. Faza krytyczna w pobieraniu tego mikroelementu rozpoczyna się wiosną już od ruszenia wegetacji i trwa aż do kwitnienia rzepaku.

Dokarmianie przez liście

Do dokarmiania dolistnego rzepaku wykorzystuje się mocznik w stężeniu 12% (12 kg nawozu w 100 l wody). Przy takim stężeniu w 250 l wody na 1 ha dostarcza się w każdym oprysku 30 kg mocznika (13,8 kg N). Ze względu na bardzo duże potrzeby pokarmowe rzepaku co do azotu nie powinno się zmniejszać zaplanowanej łącznej dawki azotu stosowanego doglebowo. Przez cały okres wegetacji wiosennej rzepaku ozimego stężenie roztworu mocznika jest stałe. Mocznik dolistnie zawsze należy stosować z dodatkiem jedno- lub siedmiowodnego siarczanu magnezu. Nawozy te stosuje się w stężeniu odpowiednio: 2,5 i 5%. Jedno- lub siedmiowodny siarczan magnezu dostarcza rzepakowi siarki i magnezu, a poza tym ogranicza ryzyko poparzenia roślin przez roztwór mocznika.

Oferta nawozów mikroelementowych polecanych przez producentów do dokarmiania dolistnego rzepaku jest bardzo bogata. Dokonując wyboru, należy zwracać uwagę przede wszystkim na zawartość mikroelementów, w tym boru i manganu. Nawozy mikroelementowe podczas wegetacji wiosennej rzepaku najczęściej stosuje się dwa razy w okresie od początku wydłużania pędu głównego do początku rozwoju pąków kwiatowych.