Kiszonka z całych roślin kukurydzy, we współczesnych systemach żywienia krów mlecznych i bydła opasowego jest podstawową paszą objętościową skarmianą przez okres całego roku. Taka kiszonka powinna charakteryzować się wysoką jakością, minimalnymi stratami składników pokarmowych oraz dużą odpornością na rozkład tlenowy po odkryciu silosu. Kiszonka z kukurydzy o wysokiej wartości pokarmowej, zwiększa produkcyjność krów mlecznych lub opasów. Ponadto przyczynia się do ograniczenia ilości wydalanego azotu, fosforu w kale i moczu oraz zmniejszenia emisji metanu do środowiska.

Uprawa kukurydzy

Jest procesem specyficznym technologicznie. Czynnikami rzutującymi na jego przebieg są: dobór odmian, stanowisko w zmianowaniu, gęstość siewu, metody zbioru, dojrzałość zbieranych roślin oraz ich późniejsza konserwacja. Podstawą sukcesu jest dobór odmian mieszańcowych o odpowiedniej wczesności dla danego rejonu uprawy. Wczesność mieszańców określa liczba FAO. Mieszańce wcześniejsze mają mniejszą liczbę FAO niż późniejsze. W Polsce wyróżnia się mieszańce wczesne (FAO 200–220), średnio wczesne (FAO 230–250) i średnio późne (FAO 260–290). 

Mieszańce średnio późne są przeznaczone do uprawy w najcieplejszych rejonach kraju, w rejonie południowo-zachodnim i południowo-wschodnim, gdzie w uprawie na kiszonkę, w korzystnych latach mogą wydać bardzo dobre plony ogólnej suchej masy. Nie są one zalecane do uprawy w innych rejonach kraju. W tym rejonie oczywiście mogą być uprawiane zarówno mieszańce średnio wczesne, jak i wczesne, jeśli jest to podyktowane względami organizacyjnymi lub gdy po zbiorze kukurydzy wysiewa się pszenicę ozimą. W rejonie środkowym zaleca się uprawę mieszańców średnio wczesnych i wczesnych. W rejonie północnym, o najmniej korzystnych warunkach termicznych, zaleca się uprawę mieszańców wczesnych. 

Na kiszonkę nadają się odmiany o wysokiej strawności masy organicznej i dużej zawartości energii w części nadziemnej rośliny. Zawartość suchej masy w roślinach powinna wynosić 30–35%, natomiast udział kolb w całkowitym plonie suchej masy winien stanowić minimum 50%. Coraz częściej w uprawie kukurydzy spotyka się dobre odmiany ziarnowe z powodzeniem uprawiane na kiszonkę – lecz nigdy odwrotnie. Cenną cechą współczesnych odmian kukurydzy jest obecność genów stay green. Dzięki nim rośliny w okresie dojrzewania ziarna mają nadal zielone liście, szczególnie nad kolbą. Dzięki asymilacji liście te dostarczają składników pokarmowych niezbędnych do wypełnienia ziarna, podczas gdy liście tradycyjnych odmian są już zaschnięte. Odmiany typu stay green w uprawie na kiszonkę cechują się większą strawnością dzięki przedłużonej zieloności. Ponadto posiadają zwiększoną odporność na choroby grzybowe.

Zaletą uprawy kukurydzy są mniejsze wymagania glebowe niż pszenicy; można ją uprawiać nawet na glebach lekko kwaśnych (od pH 5,0) oraz na kompleksach klasy IVb. Kukurydzę najlepiej uprawiać na glinach piaszczystych. Nie udaje się na ziemiach ciężkich, podmokłych oraz na piaskach. Trzeba pamiętać o wysokim zapotrzebowaniu kukurydzy na wodę. Wymagania termiczne, szczególnie w warunkach Polski północno-wschodniej i dostępność wody są głównymi czynnikami decydującymi o powodzeniu w uprawie kukurydzy.

Tab. 1. Wpływ fazy wegetacji na skład i wartość pokarmową 1 kg s.m. kiszonki z całych roślin kukurydzy (IUNG-PIB 2002)

Kukurydza stosunkowo słabo reaguje na miejsce w zmianowaniu. Można ją uprawiać w monokulturze, lecz nie częściej niż 3–4 lata po sobie. Jeżeli nie uprawia się kukurydzy bezpośrednio na oborniku, wówczas najlepszym przedplonem są rośliny okopowe. Bardzo dobrym przedplonem są strączkowe, następnie mieszanki strączkowo-zbożowe. 

Uprawa gleby pod kukurydzę powinna rozpocząć się w poprzednim roku. Obornik pod kukurydzę stosuje się wyłącznie jesienią. Konieczne jest wykonanie orki zimowej. Uprawa gleby wiosną ogranicza się do włókowania lub bronowania.

Nawożenie kukurydzy uzależnione jest od naturalnej zasobności gleby, przedplonu i wysokości oczekiwanego plonu zielonej masy oraz odległości stosowania obornika w płodozmianie. Wyprodukowanie 100 dt kiszonki wymaga: 30 kg N, 18 kg P₂O₅, 35 kg K₂O i 5 kg S. W zależności od zasobności gleby zaleca się następujący poziom nawożenia: 120–160 kg N, przed siewem w formie mocznika, 80–120 kg P₂O₅ oraz 140–180 kg K₂O na 1 ha.

Termin siewu kukurydzy na południu i w zachodnich regionach kraju przypada w 3 dekadzie kwietnia, zaś na wschodzie i północy w 1 dekadzie maja. Siewu kukurydzy na kiszonkę nie wolno opóźniać, gdyż pociąga to za sobą obniżenie plonu; ważne jest optymalne wykorzystanie wody. Optymalna gęstość siewu powinna zapewniać ok. 100 tys. roślin na ha. Często popełnianym błędem jest nadmierne zagęszczenie roślin. Prawidłową obsadę roślin zapewnia wysiew nasion siewnikiem punktowym. Należy uwzględniać 0,7–0,8-metrową szerokość międzyrzędzi oraz głębokość siewu 4–6 cm, na glebach zwięzłych i 6–8 cm na glebach lżejszych.

Wolny wzrost kukurydzy w początkowej fazie wymusza stosowanie selektywnych herbicydów. Powinny być ekonomiczne w stosowaniu i skuteczne w zwalczaniu chwastów. Należy je dobierać w zależności od uprawianych odmian. Ważne jest też zwalczanie szkodników. Kiełkujące rośliny narażone bywają na atak much ploniarki zbożówki. Innym groźnym szkodnikiem jest omacnica prosowianka, a ostatnio stonka kukurydziana korzeniowa. Ta ostatnia podlega obowiązkowemu zwalczaniu.

Zbiór na kiszonkę

Kiszonka z całych roślin kukurydzy stanowi idealne źródło skrobi dla przeżuwaczy. Należy pamiętać, że skrobia występuje tylko w ziarnie i z tych względów, nie należy się zbyt śpieszyć z terminem zbioru zielonej masy. Zbioru winno się dokonywać w momencie wykształcenia kolb i wypełnienia się ich ziarnem, a więc w fazie dojrzałości ziarna od woskowej do szklistej (tab. 1). Kukurydza zbierana w takim stadium dojrzałości zawiera 29–35% suchej masy w całej roślinie, zaś w kolbach 45–50%. 

Kukurydza zbierana we wczesnych fazach rozwojowych (poniżej 29% s.m.) charakteryzuje się mniejszą ilością skrobi przy dużej zawartości cukrów łatwo rozpuszczalnych. Podczas zakiszania, w takim materiale fermentacja przebiega gwałtownie, a jej wynikiem jest duża ilość kwasu octowego i etanolu. Zwierzęta pobierają ją niechętnie, zaś zawarta w niej skrobia ulega niemal w całości szybkiemu rozkładowi w żwaczu, co skutkuje znacznym obniżeniem kwasowości treści żwacza, zwiększając ryzyko wystąpienia kwasicy.

Zbyt późny zbiór zielonej masy też nie jest korzystny. Kukurydza jest wrażliwa na przymrozki jesienne. Po pierwszych przymrozkach należy w ciągu 10–15 dni zakończyć zbiór na kiszonkę. Zielonkę zebraną przy zawartości s.m. powyżej 35% trudniej rozdrobnić i ubić w silosie. Bakterie fermentacyjne mają utrudniony dostęp do wnętrza komórek, co sprawia, że proces zakiszania jest powolny, a odczyn pH nie osiąga wartości optymalnych. W zakiszanej masie pozostają wypełnione powietrzem wolne przestrzenie, w których dobre warunki do rozwoju znajdują grzyby pleśniowe. Wraz z opóźnieniem zbioru kukurydzy, rośnie znaczenie stopień i dokładność rozdrobnienia zielonki. W warunkach naszego kraju kukurydzę na kiszonkę zbiera się od połowy września do połowy października

Kukurydzę zbiera się sieczkarniami zapewniającymi uzyskanie sieczki o długości 0,5–1,5 cm, wyposażonymi w zgniatacze ziarna o regulowanej odległości między walcami, co pozwala na całkowite jego zgniecenie.

Zakiszanie

Kukurydzę kisi się w silosach przejazdowych lub w rękawach foliowych. O jakości przyszłej kiszonki decydują szybkość jej sporządzenia i zamknięcie silosu. Napełnianie silosu powinno przebiegać w warunkach beztlenowych, maksymalnie 2–3 dni. Zieloną masę należy dobrze ugnieść, aby uzyskać gęstość rzędu 200–220 kg s.m./m³. Można ją uzyskać, gdy ubijana warstwa nie będzie grubsza niż 20–30 cm. Niewłaściwie ubita kukurydza lub nieszczelne przykrycie silosu, we wczesnych fazach kiszenia, wydłużaja fazę tlenową oraz opóźnia obniżenie pH w pryzmie, co zwiększa straty składników pokarmowych oraz pogarsza znacząco oczekiwaną wartość pokarmową paszy. 

Po napełnieniu silos powinien być dobrze przykryty. Pierwszą warstwę powinna stanowić cienka folia (grubości 0,18–0,2 mm), która dobrze uszczelni kiszonkę i zabezpieczy przed dostępem tlenu. Drugą warstwę z kolei powinna stanowić grubsza folia ochronna. Wierzchnia warstwa folii ze względu na odbijanie promieni słonecznych powinna być jasna, najlepiej biała. Należy uważać, by nie przerwać powłoki okrywającej silos. Na wierzch powinno się dać jeszcze siatkę zabezpieczającą przed ptakami i gryzoniami oraz obciążyć ją workami z drobnym żwirem lub oponami. Prawidłowo zamknięty silos podczas fermentacji powinien wyglądać jak bańka, gdyż naturalną sprawą jest produkcja dwutlenku węgla. Taki silos świadczy o jego szczelności.

W celu zwiększenia tempa fermentacji i zmniejszenia strat podczas wybierania kiszonki, warto do zakiszanego materiału wprowadzać dodatki kiszonkarskie, np. inokulanty bakteryjne, bakteryjno-chemiczne lub konserwanty chemiczne. Aktualnie do zakiszania całych roślin z kukurydzy zaleca się stosowanie inokulantów bakteryjno-chemicznych, które oprócz szczepów bakterii mlekowych, zawierają dodatkowo sole wapniowe lub sodowe kwasów organicznych, głównie propionowego, mrówkowego, sorbowego lub benzoesowego. Sole te ograniczają rozwój niepożądanych bakterii, np. masłowych, a także grzybów pleśniowych, przy nieomal obojętnym wpływie na bakterie kwasu mlekowego. Inokulanty bakteryjno-chemiczne uznawane są za proekologiczne w odniesieniu do ich oddziaływania na organizm zwierząt i środowisko. 

Tab. 2. Skład chemiczny i wartość pokarmowa 1 kg świeżej masy kiszonek z całych roślin kukurydzy zbieranych przy różnej zawartości suchej masy (IZ-PIB 2015)

Skarmianie kiszonki

Kiszonka z kukurydzy, po 5–6 tygodniach od sporządzenia nadaje się do skarmiania. Folię odkrywa się tylko z takiej części kiszonki, jaką trzeba będzie jednorazowo pobrać. Ściana kiszonki w pryzmie powinna być pionowa, aby jej kontakt z powietrzem był jak najmniejszy. Winno się wybierać tylko tyle kiszonki, ile przeznacza się na jednorazowy odpas. Optymalne wybieranie to ok. 1 m dziennie zimą, a latem nawet 2–3 m. Błędy popełniane podczas odkrywania i wybierania kiszonki przyczyniają się do zagrzewania paszy, czyli do powstawania tzw. fermentacji wtórnej. Grzejąca się kiszonka nie ma praktycznie żadnej wartości, a podawanie zwierzętom zepsutej stwarza realne zagrożenie wystąpienia chorób metabolicznych. Tylko skarmianie kiszonki dobrej jakości powoduje zwiększenie pobrania suchej masy przez krowy, co zapewnia więcej mleka dobrej jakości, a tym samym wyższy zysk dla producenta.

W żywieniu krów wysokomlecznych, dobrej jakości kiszonka z kukurydzy powinna stanowić podstawową paszę objętościową (tab. 2). W żywieniu krów zasuszonych należy ograniczać ilość kiszonki z kukurydzy w dawce. Nadmiar jej może prowadzić do zatuczania się zwierzęcia, ciężkich porodów i chorób okołoporodowych. Z kolei racjonalny opas bydła powinien opierać się na kiszonce z kukurydzy, gdyż bogata w ziarno zapewnia wysoką koncentrację energii w dawce pokarmowej dla młodych, szybko rosnących zwierząt. 

Zakładając, skarmianie ok. 25 kg kiszonki z kukurydzy na dzień przez krowy mleczne przez cały rok, należy przygotować 11 ton tej paszy na 1 sztukę. W przypadku skarmiania tylko przez 200 dni (okres alkierzowy) – 6 ton. W obu przypadkach uwzględniono 20-procentową rezerwę.

Tab. 3. Kalkulacja uprawy 1 ha kukurydzy na kiszonkę (Wielkopolska Izba Rolnicza 2020).

Kalkulacja kosztów

W tabeli 3. zamieszczono kalkulację uprawy 1 ha kukurydzy na kiszonkę z całych roślin, sporządzony w sierpniu 2020 r. przez Wielkopolską Izbę Rolniczą. Koszt całkowity wyniósł 5930,79 zł. W przypadku wykorzystania tak wyprodukowanej zielonej masy we własnym gospodarstwie, koszt produkcji 1 dt kiszonki przy plonie 450–550 dt/ha waha się od 10,78 do 13,18 zł.

prof. dr hab. inż. Tadeusz Barowicz

Instytut Zootechniki - PIB w Krakowie