Mikotoksyny na polu i w magazynie – groźne dla ludzi i zwierząt 

Mikotoksyny odkładają się w organizmach ludzi i zwierząt przez całe życie. Ponieważ nie są wydalane, prowadzą do szeregu chorób i zaburzeń. Dlatego niezmiernie ważna jest prawidłowa ochrona upraw w polu i zwalczanie patogenów chorobotwórczych roślin. Także po zbiorze należy zachować czujność podczas procesów zakiszania i magazynowania.

Mikotoksyny to metabolity (produkty przemiany materii) wtórne niektórych grzybów pleśniowych, głównie rodzaju: Fusarium, Aspergillus, Claviceps, Pennicillium. Atakują rośliny zarówno w polu, jak i po zbiorze, przykładowo kukurydzę podczas procesu zakiszania czy ziarno w magazynie.

Szkodliwość mikotoksyn 

Przy skarmianiu porażoną paszą trafiają do organizmów zwierzęcych, u których się odkładają i powodują mikotoksykozy wywołujące: osłabienie systemu odpornościowego organizmu, zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego i niewydolność nerek oraz wątroby, zmniejszenie przyrostu masy ciała zwierząt, zakłócenia płodności, poronienia, upadek młodych zwierząt, choroby nowotworowe.

Szkodliwe działanie mikotoksyn przejawia się już w niewielkich stężeniach, na poziomie około jednego miligrama w kilogramie, czyli jednomilionowej części masy (ziarna zbóż, przetworów zbożowych, pasz i innych), lub jeszcze niższym. Stwierdza się je zarówno w produktach żywnościowych, jak i pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Nie poddają się procesom przetwórczym, tzn. są odporne i nie niszczą ich wysokie temperatury gotowania, smażenia, pieczenia oraz destylacja, kiszenie, fermentacja. Tak jak u zwierząt, także u ludzi powodują szereg zaburzeń. Z uwagi na fakt, że mają działanie teratogenne i kancerogenne, prowadzą m.in. do: raka wątroby, nowotworów krwi. Ponadto uszkadzają nerki, powodują spadek produkcji krwinek, zmniejszenie krzepliwości krwi, wywołują zaburzenia genetyczne, immunologiczne oraz funkcji rozrodczych. 

Źródło mikotoksyn

Powszechnie występujące choroby roślin, np. fusaryjne, prowadzą do wytworzenia mikotoksyn. Zatem jeśli na polu obserwujemy np. fuzariozę kłosów u zbóż, kolb u kukurydzy, to w ziarnie będą obecne szkodliwe metabolity wtórne. Stąd tak ważne są zabiegi fungicydowe u roślin i ich ochrona w polu. Wpływa ona nie tylko na wielkość plonu, ale także jego jakość.

Wskazuje się, że kukurydza jest najbardziej narażona na porażenie przez mikotoksyny (i w największym stopniu nimi zanieczyszczona), ponieważ jest rośliną późnoschodzącą z pola i dłużej pozostaje w warunkach sprzyjających rozwojowi grzybów. Zwłaszcza przy późniejszym zbiorze (lepiej go nie odkładać), konieczne staje się dosuszenie ziarna i obniżenie jego wilgotności do 14 proc. 

W magazynie istotne jest przewietrzanie ziarna, ponieważ także w trakcie przechowywania podlega ono nieustannym procesom życiowym, których intensywność zmienia się w zależności od temperatury i wilgotności. Jeśli będziemy składować ziarno o podwyższonej wilgotności, dojdzie do zagrzewania materiału i wzrostu stężenia mikotoksyn, a te przejdą do wszystkich produktów przemiału w procesach przetwarzania. Zatem nie wystarczy jedynie dosuszyć materiał, konieczne jest też jego cykliczne przewietrzanie, aby utrzymać określone parametry wilgotności i temperatury, i niedopuszczenie do wzrostu zawartości mikotoksyn. 

Czas magazynowania:

• przy wilgotności ziarna 14 proc. i temperaturze 5°C – do 3 lat,
• przy wilgotności ziarna 24 proc. i temperaturze 25°C – do kilkudziesięciu godzin.

Przy stosowaniu wentylacji musimy zwrócić uwagę, aby wilgotność względna powietrza przechodzącego przez warstwy ziarna nie była wyższa od wilgotności równowagowej ziarno-powietrze, ponieważ wietrzony materiał nawilgnie i powstaną dogodne warunki dla rozwoju grzybów. Zakażeniu przez grzyby oprócz temperatury i wilgotności sprzyjają: przechowywanie zanieczyszczonego materiału (z piaskiem, resztkami roślinnymi), mechaniczne uszkodzenia ziaren podczas zbioru i obecność szkodników w magazynie.

Nie tylko ziarno kukurydzy jest atakowane przez grzyby, ale także zakiszany materiał. Dlatego zaleca się szybkie sporządzanie kiszonki kukurydzy. Najlepiej zapełnić, ubić i okryć zakiszaną pryzmę w okresie do 3 dni od zbioru. 

Normy dla toksyn

Przepisy unijne określają dopuszczalną zawartość mikotoksyn dla poszczególnych gatunków roślin (Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych i Rozporządzenie Komisji (WE) NR 1126/2007 z dnia 28 września 2007 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1881/2006 ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych w odniesieniu do toksyn Fusarium w kukurydzy i produktach z kukurydzy). W przypadku kukurydzy nieprzetworzonej przepisy wskazują dopuszczalny poziom toksyn:

• Deoksyniwalenol (DON) – 1750 μg/kg,
• Zearalenon (ZON) – 350 μg/kg,
• Fumonizyny (FB1,…) – 4000 μg/kg.

Tekst i zdjęcia: Katarzyna Szulc