Zdrowotność sadzeniaków to podstawowy element uzyskania wysokiej jakości plonów. Wegetatywny sposób rozmnażania ziemniaka na plantacjach towarowych z roku na rok niesie za sobą ryzyko pogorszenia zdrowotności zbieranych bulw (dochodzi głównie do porażenia wirusami roślinnymi i chorobami grzybopodobnymi, grzybowymi lub bakteryjnymi), ale także ich ilości, jakości i wyglądu (degeneracje). Niekontrolowane przemieszczanie chorych, zainfekowanych, zasiedlonych bulw zagraża nowym stanowiskom uprawy zawleczeniem groźnych patogenów czy szkodników, w tym np. kwarantannowych.
Zdrowotność i wektory
Sadzenie chorych, głównie zawirusowanych bulw (tzw. źródeł wirusów), z których wyrosną chore rośliny jest dużym obciążeniem dla znajdujących się w bliskim otoczeniu plantacji nasiennych, na których prowadzi się kolejne rozmnożenia materiałów. Uskrzydlone mszyce (w trakcie oblotu i sprzyjających warunków pogodowych) przenoszą wirusy roślinne z chorych roślin na zdrowe.
Użycie więc kwalifikowanego materiału w trakcie sadzenia ogranicza i zdecydowanie zmniejsza podstawowe źródło zagrożenia związane ze wzrostem roślin (wschody lub ich braki, wegetacja), porażeniem i zasiedleniem (choroby w tym wirusowe, szkodniki w tym nicienie) oraz wystąpieniem niespecyficznych problemów rozwojowych.
Sadzeniaki
Nasiennictwo ziemniaka
Jest to wymagający dużej wiedzy i wysokich kosztów kierunek produkcji ziemniaka. Nowoczesne nasiennictwo związane jest z wysokimi nakładami wynikającymi z konieczności zakupu m.in.: przedbazowego i bazowego materiału sadzeniakowego, specjalistycznych maszyn do uprawy i zbioru, najnowszych technologii, wyboru dobrego stanowiska polowego, nawożenia dostosowanego do kierunku uprawy oraz ścisłej i systematycznej ochrony roślin przed licznymi agrofagami. Należy także pamiętać o pracochłonnych zabiegach jak selekcja negatywna, która wymaga dużych nakładów pracy ręcznej. W Polsce uprawy nasienne prowadzone są pod ścisłym urzędowym nadzorem PIORiN, co warunkuje kontrolę, a także konieczność znajomości prawnych i technicznych wymogów tej
produkcji.
Przy całkowitej produkcji ziemniaków w Polsce na areale ok 300 tys. ha, produkcja nasienna zajmuje niewielką powierzchnię. W 2019 r.było to 2264 plantacji zlokalizowanych na 6779,4 ha, w roku 2018 zakwalifikowano 2027 plantacji sadzeniaków ziemniaka na 6118,8 ha,
a w 2017 r. – 2096 plantacji łącznie na 5960,8 ha (dane PIORIN). Dane te pokazują pewny, sukcesywny z roku na rok, trend wzrostowy powierzchni upraw nasiennych oraz to, iż produkcją zajmują się jedynie wyspecjalizowani producenci.
Z jednej strony wzrasta świadomość wymiany sadzeniaków wśród producentów i rolników, z drugiej strony warunkuje to rynek ziemniaka i przemysł przetwórczy, w którym poprzez rolników kontraktowych wymienialność sadzeniaków jest najwyższa (co rok, 2 lata). Całość produkcji nasiennej prowadzonej w kraju nie zaspokaja potrzeb naszego rynku, dlatego część sadzeniaków (potrzebnych odmian, a nieuprawianych w Polsce) sprowadza się z importu, głównie z Niderlandów, Szkocji, Niemiec i krajów skandynawskich (Szwecji i Finlandii). Najpopularniejsze i znaczące powierzchniowo odmiany w reprodukcji nasiennej w Polsce przedstawia tabela.
| Nazwa odmiany | Powierzchnia (w ha) | % udziału w powierzchni (wszystkie odmiany =100%) |
Z Krajowego Rejestru Odmian (KR)* | ||
| Bellarosa | 87,0 | 1,28 |
| Denar | 146,6 | 2,16 |
| Innovator | 722,5 | 10,66 |
| Jubilat | 92,9 | 1,37 |
| Kuras | 85,4 | 1,25 |
| Lady Claire | 197,5 | 2,91 |
| Lady Rosetta | 183,8 | 2,71 |
| Lord | 103,3 | 1,52 |
| Kuba | 78,2 | 1,15 |
| Riviera | 100,8 | 1,49 |
| Skawa | 172,5 | 2,54 |
| Tajfun | 103,2 | 1,51 |
| VR- 808 | 227,9 | 3,36 |
| Vineta | 381,9 | 5,63 |
| Zuzanna | 144,7 | 2,13 |
Ze Wspólnotowego Katalogu Odmian Roślin Rolniczych (CCA**) | ||
| Albatros | 147,9 | 2,18 |
| Arrow | 62,8 | 0,94 |
| Brooke | 65,7 | 0,97 |
| Colomba | 117,4 | 1,73 |
| Eurostarch | 63,5 | 0,94 |
| Fontane | 104,6 | 1,54 |
| Gala | 134,8 | 1,99 |
| Hermes | 213,5 | 3,15 |
| Lilly | 97,8 | 1,44 |
| Ludmilla | 97,5 | 1,44 |
| Markies | 131,1 | 1,93 |
| Omega | 126,9 | 1,87 |
| Ranomi | 64,9 | 0,98 |
| Taurus | 96,0 | 1,42 |
| Verdi | 206,8 | 3,05 |
| Nasiennictwo – łączna powierzchnia | 6779,4 ha | 100% |
| KR | 3770,7 | 55,6% |
| CCA | 3008,7 | 44,4% |
Wybrane odmiany o największym udziale w rozmnożeniach nasiennych w Polsce w 2019 r. (w ha plantacji zakwalifikowanych, wg danych PIORiN)
* – z KR w rozmnożeniu były obecne 74 odmiany; ** – w CCA (Common catalogue of varieties of agricultural plant species) rozmnażano 113 odmian
Skutki niskiej wymienialności sadzeniaków
Niska wymienialność sadzeniaków skutkuje pogarszającą się z roku na rok ich zdrowotnością, jakością oraz spadkiem współczynnika rozmnażania (czyli liczbą bulw pod rośliną). Ulega pogorszeniu wygląd bulw – zdrobnienie. Stwierdza się częstą obecność szczepów wirusa Y w bulwach (pierścienie nekrotyczne). Dochodzi do degeneracji, niekształtności a nawet pękania bulw podczas wzrostu. Osłabione bulwy, pozbawione wigoru, są także dość podatne na choroby grzybowe i bakteryjne, które przenoszą się na nich z roku na rok.
Osłabione, zdeformowane i zakażone bulwy
Częstotliwość wymiany
Wymiana sadzeniaków na plantacji towarowej powinna być jak najczęstsza (coroczna lub co 2 rok uprawy – jeśli odmiana jest odporna na wirusy ziemniaka). Jednak szczególną uwagę należy zwrócić na możliwość przenoszenia głównych wirusów ziemniaka przez mszyce, jako ich wektory. Najważniejszym i najgroźniejszym gospodarczo i produkcyjnie w Polsce jest obecnie wirus Y ziemniaka (PVY, Potato virus Y), ze swoimi odmiennymi szczepami, które w różny sposób objawiają się na chorych roślinach...
