Jak użyźnić glebę?

Zwiększenie żyzności gleby można osiągnąć między innymi poprzez odpowiedni dobór uprawianych po sobie roślin, regulację wielkości plonu, stosowanie nawozów naturalnych i organicznych, a także środków poprawiających żyzność gleby oraz uprawę roślin na nawozy zielone, optymalizację odczynu gleb czy stosowanie systemu użytkowania ornego i orno-pastwiskowego.

Zasadniczym celem prawidłowo prowadzonej agrotechniki jest podtrzymywanie, a nawet zwiększanie żyzności gleby. Na żyzność gleby w znacznym stopniu wpływa uprawa roli, nawożenie, płodozmian oraz zawartość w ziemi materii organicznej. Podstawowym wskaźnikiem żyzności gleby jest próchnica, która stanowi od 70 do 80% całości substancji organicznej. W glebie decyduje ona o zdolności zatrzymywania oraz gromadzenia składników pokarmowych, poprawia ich dostępność dla roślin, jednocześnie zmniejszając ich straty. Wpływa na ograniczenie skutków suszy rolniczej poprzez zwiększenie retencji wodnej. Szacuje się, że 1% próchnicy o masie 30 ton na obszarze 1 ha jest w stanie zatrzymać od 90 do 150 ton wody. Jest to szczególnie ważne w przypadku gleb lekkich piaszczystych, ponieważ ich pojemność wodna zależy głównie od zawartości materii organicznej.

Dobór uprawianych gatunków 

Zasadniczym elementem prawidłowo prowadzonych działań agrotechnicznych jest odpowiedni dobór gatunków roślin, który zapewni najkorzystniejsze warunki do ich wzrostu i rozwoju, a jednocześnie umożliwi utrzymanie, przynajmniej na stałym poziomie, zawartości próchnicy w glebie. Prawidłowo dobrany płodozmian powinien odznaczać się dużą liczbą uprawianych po sobie gatunków roślin, przy czym na glebach lekkich w skład płodozmianu powinny wchodzić przynajmniej 3 gatunki roślin, natomiast na glebach cięższych od 4 do 5 gatunków. 

W celu prawidłowego gospodarowania materią organiczną w glebie opracowano tzw. współczynniki reprodukcji substancji organicznej gleby. Wskazują one na stopień wzbogacenia lub zubożenia gleby w efekcie uprawy jednorocznej danego gatunku roślin. Na tej podstawie do roślin zubożających glebę w materię organiczną zalicza się rośliny okopowe, warzywa liściaste i korzeniowe oraz kukurydzę. Z kolei do roślin neutralnych, względnie o małym negatywnym wpływie na bilans substancji organicznej, zaliczane są rośliny zbożowe i oleiste, jednakże pod warunkiem, że ich resztki pozostają po zbiorze na polu. Natomiast roślinami wzbogacającymi glebę są wieloletnie rośliny pastewne (lucerna, koniczyna i mieszanki trawiasto-motylkowate), rośliny strączkowe (groch, wyka, bobik, łubiny) oraz mieszanki zbożowo-strączkowe.

Zagospodarowanie resztek pożniwnych

Ważną rolę w utrzymaniu żyzności gleby odgrywa sposób zagospodarowania uzyskanych plonów ubocznych. Należy przy tym pamiętać, że rzepak i rośliny strączkowe w plonie głównym wiążą tylko 25% zasymilowanego węgla, natomiast zboża około 50%. Pozostała część zasymilowanego węgla występuje w plonie ubocznym, dlatego też gospodarowanie resztkami pożniwnymi w znaczący sposób wpływa na saldo bilansowe materii organicznej w glebie. Pozostawianie plonu ubocznego na polu umożliwia nie tylko podniesienie potencjału produkcyjnego gleby, ale również wpływa na sekwestrację węgla.

Nawożenie organiczne

Jednym z czynników wpływających na wzrost żyzności gleby jest stosowanie nawożenia organicznego. Przyczynia się ono bowiem do poprawy struktury gleby, zmniejszenia jej gęstości oraz zwiększenia jej pojemności wodnej. Ważnym źródłem materii organicznej są: obornik, gnojówka, gnojowica, pomiot kurzy, jak również komposty i nawozy zielone. Nawozy naturalne poza wprowadzaniem do gleby dużej ilości materii organicznej stanowią również cenne źródło składników pokarmowych.

W przypadku gospodarstw bez produkcji zwierzęcej w celu zwiększenia żyzności gleby zalecana jest między innymi uprawa roślin wzbogacających glebę w związki próchniczne, przyorywanie plonów ubocznych roślin uprawnych, a mianowicie słomy czy liści buraka cukrowego. Istotną rolę w poprawie bilansu materii organicznej w glebie odgrywa również uprawa międzyplonów.

Wapnowanie gleby

Ważną rolę w poprawie żyzności gleby ma optymalizacja jej odczynu. Wapnowanie stanowi ważny okresowy zabieg agrotechniczny wpływający na właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby. Wpływ na poprawę jej parametrów fizycznych przejawia się między innymi tworzeniem związków mniej rozpuszczalnych w wodzie, przeciwdziałając ich wypłukiwaniu w głębsze warstwy gleby. Związki te poprzez cementowanie gruzełków uodparniają je na działanie wody. Jest to szczególnie ważne na glebach ciężkich, które gdy są bardziej wilgotne, nie ulegają zlepieniu, z kolei wysuszone nie twardnieją i nie dochodzi do tworzenia się na nich skorupy, utrudniającej uprawę roślin. Dodatkowo zabieg ten wpływa na lepszą przewiewność gleby. Wapnowanie zwiększa dostępność dla roślin wielu składników pokarmowych oraz przyspiesza rozkład substancji organicznej i przeciwdziała stratom gazowym azotu. Prowadzi do lepszego pobierania przez rośliny azotu w formie amonowej, a także zwiększa wykorzystanie fosforu z nawozów i z gleby.

Wapnowanie poprawia także właściwości biologiczne gleby, wpływając na rozwój korzystnej mikroflory glebowej, gdyż znaczna większość gatunków mikroorganizmów najlepiej rozwija się przy odczynie gleby zbliżonym do obojętnego. Bakterie uczestniczące w procesach rozkładu substancji organicznej, prowadzących do powstania prostych związków, które stają się dostępne dla roślin, rozwijają się znacznie lepiej na glebie zwapnowanej. Regulacja odczynu gleby wpływa także na rozwój bakterii wiążących azot atmosferyczny, zarówno bakterii wolno żyjących, jak i symbiotycznych. Zabieg wapnowania prowadzi także do ograniczenia w glebie szkodliwych dla roślin pasożytów i grzybów.

Tekst i zdjęcia: dr hab. Marzena S. Brodowska, prof. UPL