GPS – kiszonki z całych roślin zbożowych

Kiszonki zbożowe oraz zbożowo-strączkowe, tzw. GPS-y, w sytuacjach kryzysowych stanowią alternatywę dla produkcji kiszonek z całych roślin kukurydzy, przyczyniając się do poszerzenia bazy paszowej gospodarstwa. Warto przyjrzeć się im bliżej, zwłaszcza że wiosna to najbardziej odpowiednia pora roku, aby raz jeszcze przemyśleć i zaplanować preliminarz paszowy gospodarstwa.

Uprawa zbóż, szczególnie jęczmienia i owsa oraz ich mieszanek z peluszką lub wyką, poprawia strukturę i żyzność gleby, a niskie potrzeby nawozowe i zbędność stosowania herbicydów skłaniają do uznania ich za przyjazne dla środowiska naturalnego. W Polsce największym zainteresowaniem cieszą się kiszonki z jęczmienia i owsa. Wzrasta także popularność pszenżyta i żyta, ze względu na ich wysoką podatność na zakiszanie oraz niskie wymagania glebowe. Dodatkowo gatunki te cechuje stosunkowo wysoka zawartość białka, szczególnie w początkowych fazach rozwojowych roślin.

GPS - termin koszenia

Koszenie roślin zbożowych w fazie kłoszenia daje plon zielonej masy na poziomie ok. 17-19 t/ha. Wczesny zbiór zbóż w formie zielonki umożliwia dodatkowe uprawy polowe zwiększające rentowność produkcji rolnej. Przedłużenie okresu wegetacji roślin zbożowych z fazy kłoszenia do fazy mlecznej powoduje prawie dwukrotne zwiększenie wydajności suchej masy z ha. Dalsze opóźnianie terminu koszenia do fazy mleczno-woskowej dojrzałości ziarna wpływa nieznacznie na wzrost plonu suchej masy. Wraz z postępującą wegetacją roślin zmniejsza się w zielonkach zawartość białka, natomiast zwiększa się zawartość włókna i skrobi (tabela 1. i 2.).

Nadmierne opóźnienie terminu koszenia zbóż nie jest korzystne, ponieważ powoduje drewnienie roślin i obniża ich strawność. Tempo i stopień drewnienia roślin, jak również odkładania skrobi w ziarniakach, nie jest jednakowe dla wszystkich gatunków zbóż. Dlatego termin zbioru zielonki powinien być kompromisem pomiędzy wysoką strawnością składników pokarmowych a możliwie wysokim plonem suchej masy z ha. Najszybsze tempo drewnienia roślin występuje u żyta. U tego zboża występuje również największe zmniejszenie strawności składników pokarmowych pomiędzy fazą kłoszenia a fazą mleczną dojrzałości ziarna. Zielonki z żyta są dobrym materiałem kiszonkarskim i kiszonki z nich sporządza się łatwo, jednak w porównaniu z innymi gatunkami zbóż kiszonka z żyta jest mniej wartościową paszą dla przeżuwaczy.

Optymalnym terminem koszenia zielonek z żyta na cele kiszonkarskie jest faza kłoszenia, a zielonek z pszenżyta faza mleczna dojrzałości ziarna. Przedłużenie wegetacji roślin do fazy mleczno-woskowej można uznać za pożądane przy sporządzaniu kiszonek z całych roślin owsa i jęczmienia.

Kiszonki ze zbóż - dodatki kiszonkarskie

Zielonki zbożowe charakteryzują się wysoką zawartością cukrów rozpuszczalnych w wodzie oraz niską pojemnością buforową, przez co łatwo ulegają zakiszeniu. Pomimo dobrych wskaźników przydatności do zakiszana zaleca się stosowanie dodatków kiszonkarskich. Mają one na celu zmniejszenie ryzyka uzyskania kiszonki złej jakości z powodu stosunkowo niskiej zawartości suchej masy w zakiszanych zielonkach, szczególnie z fazy kłoszenia. Przy zakiszaniu takiego materiału dużą skuteczność wykazują preparaty chemiczne. Kiszonki o niskiej pojemności buforowej, do których zalicza się kiszonki z roślin zbożowych, stosunkowo szybko ulegają tzw. wtórnej fermentacji prowadzącej do ich psucia się. Ma to miejsce podczas ekspozycji otwartej części silosów na działanie powietrza (złe wybieranie), a także podczas zbyt długiego zalegania kiszonek w żłobach lub na stołach paszowych. Zastosowanie preparatów kiszonkarskich zwykle podwyższa stabilność tlenową takich kiszonek.

GPSy - zakiszanie

Przy sporządzaniu kiszonek zbożowych z zielonek koszonych w fazie kłoszenia nie jest konieczne rozdrabnianie roślin, choć zastosowanie maszyn umożliwiających ich pocięcie (np. sieczkarni polowej) może ułatwić ubicie materiału w silosie. W przypadku zielonek zebranych w późniejszych fazach rozwojowych roślin zaleca się rozdrobnienie surowca, a nawet doprowadzenie do uszkodzenia struktury pociętych łodyg. Postępująca wegetacja roślin zwiększa bowiem ich twardość, a powietrze zawarte wewnątrz pustych łodyg może utrudniać prawidłowy przebieg fermentacji. Z tego powodu zalecane jest staranne ubicie zakiszanego materiału, a nawet zastosowanie dodatku rośliny motylkowatej, której miękkie listki wypełniają przestrzenie między pociętymi łodygami zbóż i podwyższają zawartość białka w kiszonkach. 

Rezerwa paszy

W trakcie produkcji i przechowywana kiszonek następują nieuniknione straty i obniżanie się ich wartości pokarmowej. Konieczne jest więc zaplanowanie pewnej rezerwy, która zapewni bazę paszową do kolejnego sezonu pastwiskowego lub kiszonkowego. Dotychczas zakładano 15-20 proc. na rezerwę produkcyjną. Obecnie, mając na uwadze doświadczenia z ostatnich paru lat, sugeruję zwiększenie zapasów pasz objętościowych do 25, a nawet 30 proc. Przygotowanie tak dużej rezerwy zapobiegnie problemom paszowym pojawiającym się okresowo w obliczu klęsk żywiołowych nękających coraz częściej nasze rolnictwo. Prawidłowo zabezpieczone silosy można przetrzymywać przez dwa i więcej lat, bez dramatycznego pogarszania się wartości pokarmowej kiszonki. Uzasadnione jest bieżące skarmianie starszej kiszonki, a na rezerwę paszową przeznaczanie każdego roku nowego silosu. Nie marnujmy zielonek, jeśli mamy okresowy ich nadmiar!

Tabela 1. Zalecane terminy koszenia i plony zielonek zbożowych

Tabela 2. Skład chemiczny oraz wartość pokarmowa kiszonek z całych roślin zbożowych

¹ SM – sucha masa, BO – białko ogólne, BNW – substancje bezazotowe wyciągowe, NDF – włókno neutralno-detergentowe 

² jednostki systemu INRA 2007

prof. dr hab. Piotr Micek , UR Kraków

Fot. Katarzyna Szulc