Plonowanie rzepaku ozimego w doświadczeniach Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego (PDO) w latach 2017–2019 było przeciętnie o ponad 1/3 większe niż w produkcji. Pokazuje to, jak dużo jeszcze w wielu gospodarstwach można poprawić w technologii produkcji rzepaku ozimego. To wystarczający powód na stworzenie poniższego poradnika.

Przedplon dla rzepaku ozimego

Przedplonem dla rzepaku ozimego najczęściej są zboża, najlepszym z nich, ze względu na wczesny termin siewu, jest jęczmień ozimy. Gorszymi są zbierane później jęczmień jary i pszenica ozima. Bardzo dobre przedplony to odmiany ogólnoużytkowe grochu oraz bardzo wczesne i wczesne odmiany ziemniaka, ale te zwykle przeznaczane są pod zboża ozime. Uprawa rzepaku ozimego po rzepaku ozimym czy też jarym w ogóle nie powinna mieć miejsca (podobnie po innych gatunkach z rodziny kapustowatych).

Więcej na temat przedplonu dla rzepaku piszemy tutaj: Uprawa rzepaku ozimego – uprawa gleby i odmiany

Stanowisko pod rzepak

Rzepak ozimy ma duże wymagania glebowe i powinien być uprawiany przede wszystkim na glebach klas bonitacyjnych II, IIIa i IIIb. Nie może trafiać na gleby nadmiernie przepuszczalne i lekkie. Z kolei uprawa na glebie klasy I jest niebezpieczna ze względu na ryzyko nadmiernego wybujania roślin przed zimą, a w związku z tym – większej podatności na wymarzanie.

Gleba pod rzepak ozimy powinna być głęboka, o przynajmniej średniej zawartości przyswajalnych makroelementów i zasobna w próchnicę. Rzepak ozimy nie znosi występowania podeszwy płużnej, która prowadzi do deformacji systemu korzeniowego. Odczyn gleby powinien się mieścić w zakresie od lekko kwaśnego do obojętnego. Rzepak ozimy nie toleruje kwaśnej gleby. Ze względu na krótki okres między zbiorem przedplonu a siewem rzepaku ozimego wapnowanie powinno się przeprowadzać po zbiorze przedprzedplonu.

Uprawa roli przed siewem rzepaku

Gdy przedplonem dla rzepaku ozimego są zboża, pierwszym zabiegiem uprawowym powinna być uprawa pożniwna, która ochroni wodę pozostałą w glebie. Jej zaniechanie jest poważnym błędem, który skutkuje najczęściej problemami ze wschodami rzepaku ozimego. Trzeba się starać, aby pozostałe po zbiorze przedplonu resztki pożniwne i słoma zostały dobrze wymieszane z glebą. W razie potrzeby konieczne jest wykonanie powtórnego przejazdu agregatem uprawowym.

Nawozy fosforowo-potasowe miesza się z glebą orką siewną lub innymi zabiegami głęboko spulchniającymi glebę. W razie potrzeby uprawę przedsiewną powinno się przeprowadzać nocą, gdy panują niższe temperatury i mniejsze są straty wilgoci. Tylko w przypadku uprawy pasowej rzepaku ozimego nawozy wysiewa się podczas siewu.

Więcej na temat uprawy przedsiewnej piszemy tutaj: Uprawa rzepaku ozimego – uprawa gleby i odmiany

Dobór odmiany

Pod koniec 2019 r. w Krajowym Rejestrze (KR) było wpisanych ok. 150 odmian rzepaku, co ułatwia rolnikom dokonanie wyboru. Pomocą w wyborze odmiany służą rolnikom listy odmian zalecanych do uprawy na obszarze województw, zamieszczone na stronie Centralnego Ośrodka Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) i corocznie uaktualniane. W 2019 r. znajdowało się na nich 37 odmian mieszańcowych (heterozyjnych) oraz 8 populacyjnych. Tylko dwie odmiany nie były wpisane do KR i pochodziły ze Wspólnotowego Katalogu Odmian Roślin Rolniczych (CCA). Trzy odmiany odznaczały się dużą odpornością na kiłę kapusty, a jedna odmiana była półkarłowa. Najwięcej odmian było rekomendowanych do siewu w województwach: śląskim (17), podlaskim (15), opolskim (14), lubuskim i podkarpackim (po 13) oraz kujawsko-pomorskim i warmińsko-mazurskim (po 12).

Aby ograniczyć ryzyko niepowodzenia uprawy rzepaku ozimego, w gospodarstwie nigdy nie powinno się uprawiać tylko jednej odmiany, ale co najmniej dwie. Im większy jest areał uprawy, tym większa powinna być liczba odmian. Przy dużych areałach dobór odmian o zróżnicowanym terminie dojrzewania pozwala rozłożyć terminy zbioru w czasie.

Więcej na temat doboru odmian rzepaku ozimego piszemy tutaj: Uprawa rzepaku ozimego – uprawa gleby i odmiany oraz tutaj: Mieszańce półkarłowe rzepaku.

Nawożenie rzepaku ozimego

Nie wszyscy rolnicy zdają sobie sprawę, że w kosztach bezpośrednich uprawy rzepaku ozimego największy udział stanowią te związane z zakupem i zastosowaniem nawozów. Dlatego tutaj właśnie powinno się poszukiwać oszczędności.

Do wytworzenia 1 t nasion wraz z odpowiednim plonem ubocznym słomy rzepak ozimy pobiera: 50 kg azotu (N), 22 kg fosforu (P2O5), 40 kg potasu (K2O), 9,5 kg magnezu (MgO), 58 kg CaO, 31 kg siarki (SO3) oraz mikroelementy: 51 g boru (B), 10 g miedzi (Cu), 100 g manganu (Mn) i 64 g cynku (Zn) (IUNG-PIB w Puławach).

Przy średniej zawartości przyswajalnych makroelementów w glebie, pozostawionym na polu plonie ubocznym przedplonu (najczęściej słoma zbóż) i przy oczekiwanym plonie rzepaku na poziomie 45 dt/ha rekomendowane dawki fosforu wynoszą 90 kg (P2O5), potasu 110 kg (K2O), a magnezu 30 kg (MgO) na 1 ha (Jadczyszyn i in. 2010). Gdy zawartość makroelementów jest niska, trzeba zastosować 120 kg P2O5, 140 K2O oraz 45 kg MgO na 1 ha. Przy wysokiej zawartości makroelementów zaleca się zastosować 70 kg P2O5, 90 kg K2O i 20 kg MgO, a przy bardzo wysokiej – 50 kg P2O5, 70 kg K2O i 10 kg MgO na 1 ha. Uprawa na stanowiskach odznaczających się bardzo niską zawartością składników pokarmowych zwykle nie pozwala na uzyskiwanie wysokich plonów rzepaku nawet przy intensywnym nawożeniu. W sytuacji, gdy słoma zbóż przedplonu zostaje z pola usunięta, dawki fosforu powinno się zwiększyć o 20%, a potasu nawet o 80%.

Nawozy fosforowe i potasowe należy stosować przed uprawą przedsiewną, by można je było wymieszać głęboko z glebą. Szczególnie rekomendowane są nawozy z dodatkiem siarki, na której niedobór rzepak jest wrażliwy. Na glebach lżejszych poleca się, aby część nawozów potasowych zastosować na przedwiośniu, aby ograniczyć ryzyko wymywania tego pierwiastka.

Więcej na temat nawożenia rzepaku piszemy tutaj: Uprawiamy rzepak ozimy – nawożenie przedsiewne

Nawożenie rzepaku azotem

W załączniku do „Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu” przyjęto, że do wytworzenia 1 t nasion wraz z odpowiednim plonem słomy rzepak ozimy pobiera 50 kg N, a maksymalne ilości azotu działającego ze wszystkich źródeł wynoszą 240 kg N/ha (na glebach średnich i ciężkich).

Przedsiewna dawka azotu pod rzepak ozimy nie powinna być większa niż 40 kg N/ha. Składnik ten wnosi się przedsiewnie w nawozach wieloskładnikowych. W razie wystąpienia objawów niedoboru azotu na roślinach trzeba wykonać oprysk dolistny wodnym roztworem mocznika w stężeniu maksymalnie 10% z dodatkiem jedno- lub siedmiowodnego siarczanu magnezu w stężeniu odpowiednio 2,5 i 5%.

Od 2019 r. nawozy azotowe można stosować wiosną dopiero od 1 marca, co komplikuje kwestię stosowania pierwszej dawki azotu w uprawie rzepaku ozimego. Wczesne nawożenie azotem jest szczególnie ważne w latach suchych, a te gnębią naszych rolników coraz częściej. Trwają starania o taką zmianę przepisów, która pozwoliłaby stosować nawozy dwa tygodnie wcześniej. W pierwszej dawce powinno się zastosować do 100 kg N/ha, a pozostałą ilość azotu do 3 tygodni później. Jednak w zeszłym roku, z obawy przed suszą, wielu rolników zastosowało azot w jednej dawce. Postępowanie takie wydaje się słuszne, bo stosowanie azotu doglebowo w warunkach niedoboru wody nie ma większego sensu. W pierwszej dawce wraz z azotem należy dostarczyć roślinom również siarkę.

Więcej na temat nawożenia azotem przeczytacie tutaj: Co musisz wiedzieć o nawożeniu azotem? W kontekście rzepaku warto zapoznać się jeszcze z tym wpisem: N-Lock w rzepaku – opinia rolnika

Siew rzepaku ozimego

Rzepak ozimy należy wysiewać w terminie optymalnym dla danego rejonu: do 10 sierpnia na północnym wschodzie i do 25 sierpnia na południowym zachodzie. Od kilku lat trwają dyskusje, czy w związku z ociepleniem klimatu nie opóźnić o 10–14 dni przyjętych dotychczas terminów siewu. Jednak w momencie siewu rolnik nie wie, jaki będzie dalszy przebieg pogody i opóźnienie siewu w roku krótkiej i chłodnej jesieni może mieć niekorzystne skutki. Dopuszczalne opóźnienie siewu wynosi 7 dni.

Jednostka siewna odmian populacyjnych rzepaku liczy 2 mln szt. żywych nasion, a mieszańcowych – 1,5 mln szt., co wystarcza do obsiania 3 ha. Zawsze przed przystąpieniem do siewu należy wykonać próbę kręconą siewnika, gdyż masa tysiąca nasion nawet tej samej odmiany w kolejnych latach może się znacznie różnić, co wpływa na ilość wysiewu (kg/ha).

Nasiona rzepaku wysiewa się najczęściej w rzędy o rozstawie 25 cm na głębokość 1–2 cm. Jedynie na glebach przesuszonych głębokość siewu powinna być nieco większa – 3 cm.

O siewie piszemy tutaj: Co musisz wiedzieć o siewie rzepaku? i tutaj: Punktowy siew rzepaku, wady i zalety

Dokarmianie dolistne

Rzepak ozimy wymaga 1- lub 2-krotnego dokarmiania dolistnego jesienią nawozami mikroelementowymi zawierającymi bor i mangan. Wiosną stosuje się dwukrotnie oprysk dolistny nawozami mikroelementowymi do rozpoczęcia wytwarzania pąków kwiatowych. Pierwszy zabieg przeprowadza się w momencie rozpoczęcia wegetacji wiosennej, a drugi zwykle, gdy rośliny mają wysokość 10–15 cm.

Dolistnie można także dostarczać roślinom azot w wodnym roztworze mocznika w stężeniu 12% z jedno- lub siedmiowodnym siarczanem magnezu w stężeniu 2,5 lub 5%. Aplikacja dolistna jest szczególnie wskazana w warunkach niedoboru wody w glebie. W dni słoneczne najlepszą porą do wykonania oprysku jest późny wieczór. Nie wolno opryskiwać roślin wilgotnych, tuż przed spodziewanym deszczem oraz podczas kwitnienia rzepaku.

Więcej na temat dokarmiania rzepaku piszemy w tym wpisie: Dokarmianie rzepaku ozimego wiosną

Zwalczanie chwastów, chorób i szkodników

Rzepak ozimy wymaga skutecznej walki z chwastami już od momentu siewu. Chwasty konkurują o wodę, składniki pokarmowe i światło, przez co przyczyniają się do gorszego przezimowania rzepaku. Dlatego nie zaleca się przekładania zwalczania chwastów na wiosnę. Termin wiosenny aplikacji herbicydów jest tylko terminem poprawkowym, a główne zwalczanie powinno się odbywać jesienią.

Przy zwalczaniu chorób i szkodników należy korzystać z Platformy Sygnalizacji Agrofagów, zamieszczonej na stronie IOR- PIB w Poznaniu. Zgromadzone tam informacje ułatwiają podejmowanie decyzji związanych z wykonywaniem zabiegów chemicznych.

Na ten temat pisaliśmy na naszym blogu wielokrotnie, większość znajdziecie tutaj: ochrona rzepaku ozimego

Przygotowanie do zbioru i zbiór

Prawidłowo prowadzona plantacja rzepaku nie wymaga przygotowania do zbioru. Ważne jest, aby kombajn był odpowiednio wyregulowany i sprawny technicznie, co pozwoli ograniczyć straty nasion do minimum.

Nasiona rzepaku ze względu na wysoką zawartość tłuszczu i białka oraz małe rozmiary są bardzo trudne do przechowywania. Ich bezpieczna wilgotność do długotrwałego przechowywania wynosi zaledwie 7%. Do tego dochodzą znacznie większa niż w przypadku ziarna zbóż ilość ciepła wydzielanego podczas oddychania oraz niewielkie przestwory międzynasienne, skutecznie utrudniające przewietrzanie pryzmy rzepaku i odprowadzanie ciepła na zewnątrz, co sprzyja samozagrzewaniu nasion.