Sposoby wykorzystania plonu z roślin kukurydzy są zróżnicowane i ciągle są pro­wadzone prace badawcze nad ich doskona­leniem. Tradycyjnie podziału metod uprawy i zbioru dokonywano na zbiór kukurydzy na kiszonkę i na ziarno, które było suszone. Ponieważ suszenie ziarna jest energo­chłonne, a w konsekwencji drogie, to alterna­tywnym sposobem przygotowywania paszy dla bydła i trzody chlewnej jest zakiszanie ziarna. O sposobach zakiszania zielonek, w tym kiszonek z całych roślin kukurydzy, pisałem w „Dobrej Uprawie”, nr 42 (2016). W tym artykule przedstawię metody zbioru i zakiszania ziarna kukurydzy; całego, roz­drobnionego lub zgniecionego, a także zaki­szania kolb kukurydzy z ziarnem (CCM).

Dlaczego ziarno kukurydzy? 

Ziarno kukurydzy jest podstawo­wym komponentem dawki pokarmowej, ze względu na jego właściwości energe­tyczne i biologiczne. Ziarno kukurydzy jest doskonałym źródłem skrobi o ogra­niczonym rozkładzie w żwaczu. Jedynie dostarczenie składników pokarmowych trawionych jelitowo pozwala w pełni wyko­rzystać potencjał produkcyjny krów mlecz­nych, których wydajność nieustająco wzra­sta. Kiszone, śrutowane ziarno kukurydzy jest również cenną paszą dla trzody chlew­nej, charakteryzuje się niską zawartością włókna i brakiem związków antyżywienio­wych. Podczas suszenia ziarna w wysokiej temperaturze zmniejsza się jego wartość odżywcza. Natomiast kiszone ziarno kuku­rydzy o niskim pH ma korzystny wpływ na prawidłową pracę przewodu pokar­mowego i ogranicza ryzyko biegunek. Prawidłowe pH kiszonego ziarna kukurydzy wynosi 4–4,3. Na ogół kiszonka z ziarna kukurydzy jest chętnie zjadana przez zwierzęta. Kukurydza swoją popularność w żywieniu zwierząt zawdzięcza z jednej strony dobrej strawności i przyswajalno­ści składników pokarmowych, a z drugiej wysokiej wydajności plonu zielonki, w tym około połowa to plon ziarna.

Jakie odmiany kukurydzy na ziarno 

Ponieważ szacuje się, że na 30% czyn­ników odpowiadających za sukces w upra­wie kukurydzy przypada dobór odmiany do danych warunków, zarówno klimatycz­nych, jak i technologii uprawy, to bardzo ważne jest dobranie właściwych mie­szańców kukurydzy z przeznaczeniem na ziarno. Na ziarno należy wybierać odmiany charakteryzujące się dużym plo­nowaniem ziarna, z udziałem kolb powyżej 50% s.m. (suchej materii, substancji) rośliny, powinny być typem generatywnym, czyli o niskiej łodydze i nie wykazywać tenden­cji do krzewienia, cechować się odporno­ścią na mikotoksyny i skróconym okresem dosychania ziarna w kolbach. Zadanie to ułatwia budowa kolb, w których liście okrywowe są luźno ułożone, jak również cieńsza okrywa owocowo-nasienna zia­ren. Reasumując, wśród odmian kukury­dzy z przeznaczeniem na kiszonki z ziarna preferowane są te odmiany, które sto­sunkowo szybko dojrzewają, dobrze plo­nują, mają znaczny udział kolb i cechują się wysoką strawnością części wegeta­tywnych. Do wyboru mamy odmiany z przeznaczeniem na ziarno, kiszonkę oraz o dwukierunkowym sposobie użytkowa­nia, ale dobre odmiany ziarnowe mogą być przeznaczone również na kiszonkę, lecz nie odwrotnie. W badaniach wykazano, że w kiszonym ziarnie kukurydzy typu flint (szklista) udział skrobi by-pass (stan nienaruszony skrobi w żwaczu przechodzi wprost do jelita cienkiego) był o blisko 50% większy niż w przypadku kiszonego ziarna typu dent (koński ząb).

Obecnie w Polsce powstały korzystne warunki dla dojrzewania nowych odmian kukurydzy uprawianej na ziarno, szcze­gólnie mieszańców odmian wczesnych i średnio wczesnych, o wczesności FAO 200–250. Odmiany wczesne (do FAO 220) plonują gorzej niż średnio wczesne (do FAO 250) i średnio późne (FAO 260–290), ale gwarantują zebranie ziarna o 10–20 dni wcześniej i wilgotności 25–30%. Najwyższy potencjał plonowania mają odmiany śred­nio późne, ale ryzyko ich uprawy w naszych warunkach jest duże. Z odmian kukury­dzy na ziarno można m.in. wybrać: P7529, P7905, P8057, P8000, P8134, P8307, P8329, P8409, P8400, P8721, P8451, P8521, P8523, P8589, P8613, P8688, P8821, P8816, P9027, PR39F58, PR38N86, P9074, P9127, P9234, P9241, P9400, P9175 i P9486. Przy osta­tecznym wyborze w danym regionie Polski warto byłoby się zapoznać z najnowszym katalogiem kukurydzy DuPont Pioneer, aby sprawdzić, które odmiany kukury­dzy są najbardziej przydatne na uprawę na ziarno.

Wilgotność ziarna 

W polskich warunkach klimatycznych ziarno kukurydzy uzyskuje pełną dojrzałość przy wilgotności 36–40%. Oznaką uzyska­nia dojrzałości jest tzw. czarna plamka, widoczna u nasady wyłuskanego z kolby ziar­niaka, oznaczająca koniec jego napełniania asymilatami. Nie oznacza to jeszcze goto­wości omłotowej, bowiem w ujęciu całej plantacji wiele kolb, a nawet ziaren może tę fazę osiągnąć z pewnym opóźnieniem. Dojrzałość jest także różna wzdłuż kolby kukurydzy. Niektórzy zalecają, aby to opóźnienie wynosiło kilka dni, a nawet 2–4 tygodnie po stadium czarnej plamki. Takie opóźnie­nie korzystnie wpływa na zmniejszenie wil­gotności ziarna i zwiększenie plonu. Później oczekiwać już można tylko zmniejszenia plonów z tytułu zwiększonych strat spo­wodowanych np. przez wyleganie roślin, zwisanie kolb czy wyjadanie ziarna przez zwierzęta. W wielu wypadkach o wszystkim decyduje pogoda i warunki polowe, które umożliwią wjazd kombajnu do zbioru kuku­rydzy na ziarno oraz ciągników i maszyn towarzyszących. W podmokłym terenie nawet zastosowanie gąsienic nie rozwiązuje kłopotów i należy poczekać na sprzyjające warunki zbioru.

Kiszenie rozdrobnionych kolb kuku­rydzy z liśćmi okrywowymi – LKS (CCM-III) 

Jednym ze sposobów na zwiększenie koncentracji energii w kiszonce z kukurydzy jest zakiszanie jej w technologii LKS (z niem. Lisch-Kolben-Schrott, co można przetłu­maczyć jako rozdrobnione kolby kukury­dzy z liśćmi okrywowymi lub zmiksowane kolby kukurydzy). Paszę tę często określa się również jako CCM-III (Corn Cob Mix). Zbiór tą metodą polega na dość wysokim koszeniu roślin kukurydzy, tuż pod kolbami. Do tego celu potrzebna jest sieczkarnia wyposażona w tzw. piker (zrywacz kolb, np. od kombajnu). Można wykorzystywać także tradycyjne sieczkarnie ciągnikowe lub samojezdne, przestrzegając jedynie odpo­wiedniej wysokości koszenia. Ponieważ w tej technologii rozdrabnia się całe kolby z liśćmi okrywowymi, to plon jest relatyw­nie większy i w porównaniu do mokrego ziarna ta różnica wynosi nawet 20–25% na korzyść LKS. Zaletą takiego systemu jest szybki i efektywny zbiór oraz dobre roz­drobnienie ziarna, co ułatwia dalszy prze­bieg kiszenia. Prawidłowo rozdrobniony materiał roślinny doskonale fermentuje w każdym dobrze przygotowanym silosie. Ze względu na relatywnie dużą wartość kiszonki, w porównaniu do zwykłej kiszonki (jest to dla bydła pasza treściwa w stanie mokrym), trzeba zadbać o dobre warunki do kiszenia, np. zadaszony silos komorowy czy rękaw foliowy. Kolby kukurydzy z liśćmi okrywowymi można zebrać ręcznie, ale nie jest to wydajna metoda, a poza tym pozo­staje do rozwiązania problem rozdrobnie­nia kolb, a zwłaszcza roztarcia ziarna, które ma miejsce między walcami zgniatającymi sieczkarni.

Termin zbioru kukurydzy na LKS nie różni się w zasadzie od zbioru standardowej kiszonki. Jednak zawartość suchej substan­cji ulega znacznemu zwiększeniu dzięki większemu udziałowi kolb w kiszonce. W efekcie następuje podniesienie warto­ści pokarmowej paszy, która jest zbliżona do paszy treściwej, co pozwala na pewne oszczędności. Pasza z LKS cechuje się bar­dzo wysoką strawnością 80%.

Sieczka z kolb kukurydzy ma wartość paszową zbliżoną do owsa (w przeliczeniu na taką samą wilgotność), ale plony kolb kukurydzy są przynajmniej dwa razy więk­sze. Oczywiście należy uwzględnić większe koszty produkcji ziarna kukurydzy niż owsa.

Kiszonkę z rozdrobnionych kolb kuku­rydzy (CCM-III) najlepiej wykorzystać jako paszę treściwą dla bydła opasowego i wyso­komlecznego. Należy ją stosować dla krów na początku i w szczycie laktacji, gdy wyma­gane jest zaspokojenie wysokiego zapo­trzebowania na energię zwierząt. Kiszonka LKS może być paszą dla macior i jest dobrą paszą dla trzody chlewnej, ale zalecana jest jako dodatek, a nie podstawa żywienia. Jako pasza podstawowa dla tuczników jest w mniejszym stopniu przydatna, bowiem zawiera najczęściej 12%, a niekiedy nawet 15% włókna.

Kiszenie rozdrobnionych kolb kuku­rydzy bez liści okrywowych (CCM-I) 

Jeszcze bardziej skoncentrowaną ener­getycznie paszą jest kukurydza zakiszana w postaci CCM (Corn Cob Mix). Jest to roz­drobnione ziarno kukurydzy ze znaczną czę­ścią rdzeni kolb, ale bez liści okrywowych – po odkoszulkowaniu – określane też jako CCM-I. Plon takiego materiału jest o 10–15% większy od plonu samego ziarna. Do tego celu można zaadaptować większość kom­bajnów zbożowych. Konieczna jest linia roz­drabniająca ze specjalnym młynem o odpo­wiednio dużej wydajności. Przestrzegając warunków agrotechnicznych i zachowując optymalne regulacje kombajnu, uzyskuje się produkt o zawartości włókna około 6%, a więc tyle, ile średnio potrzebuje tucznik w dawce paszowej. Ze względu na wyższą wilgotność i obecność fragmentów rdzeni, CCM cechuje nieco niższa koncentracja energii, białka i aminokwasów. Tak uzy­skana pasza uważana jest za najlepszą dla świń i jest powszechnie stosowana w Austrii i Niemczech. Pasza taka zawiera 50–60% suchej substancji i stanowi rów­nież cenne źródło energii dla krów w lak­tacji. Skrobia pochodząca z kukurydzy jest w mniejszym stopniu podatna na rozkład w żwaczu w porównaniu do ziarna pozo­stałych zbóż. Dzięki temu znaczna jej część przechodzi do jelita cienkiego, gdzie może być efektywniej wykorzystana. Wyróżnia się również paszę określaną jako CCM-II (roz­drobnione, odkoszulkowane kolby kukury­dzy wraz z ziarnem i niewielką ilością resz­tek liści okrywowych).

CCM dość dobrze się zakisza i zazwy­czaj nie wymaga dodatków konserwują­cych. Ich zastosowanie może jednak wpły­nąć na podniesienie stabilności tlenowej, szczególnie w przypadku zakiszania ziarna o większej zawartości suchej substancji. Najlepszą formą konserwacji takiej paszy jest zakiszanie jej w szczelnych rękawach foliowych. Metoda ta zapewnia najmniejsze straty dzięki natychmiastowemu zapew­nieniu warunków beztlenowych, co przy­spiesza znacznie proces fermentacji. Straty paszy można również ograniczyć, dobiera­jąc odpowiednią średnicę rękawa do wiel­kości stada, tak aby jak najszybciej wybie­rać CCM, uniemożliwiając wnikanie powie­trza.

Termin zbioru 

Ogólna zasada odnosi się do opóźniania terminu zbioru kukurydzy przeznaczonej na kiszenie ziarna z kolbami i liśćmi okry­wowymi lub bez nich. Zbiór kukurydzy we wcześniejszym stadium dojrzałości, np. mlecznej, jest również możliwy, ale skutkuje to zmniejszeniem plonów (tab. 2). Zbiór w początku dojrzałości pełnej daje największe plony, w tym ziarna, przy dobrej jeszcze przydatności do kiszenia. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że zbyt późny zbiór kolb na CCM i LKS, przy dojrza­łości omłotowej ziarna, może powodować problemy z kiszeniem i konieczność stoso­wania konserwantów.

Pełne ziarno kukurydzy 

W żywieniu bydła wykorzystywane jest również całe ziarno kukurydzy, prze­znaczane dla najmłodszej grupy zwie­rząt. Cielętom już w pierwszym tygodniu życia można podawać mieszankę treściwą składającą się z całego ziarna kukury­dzy, prestartera białkowego (najczęściej w postaci gotowej mieszanki granulowa­nej typu CJ) oraz opcjonalnie całego ziarna owsa. Zaleca się, aby do zakiszania prze­znaczać całe ziarno kukurydzy o wilgotno­ści poniżej 32%. Proces zakiszania całego ziarna przebiega wolniej, ale dodatkowym korzystnym efektem jest zwiększenie zawartości powstającego w tym procesie dwutlenku węgla z tlenu znajdującego się w przestrzeniach między ziarnami. Do kisze­nia ziarna w całości należy wybierać rękawy foliowe o jak najmniejszej średnicy, aby jednorazowo można było wybrać kiszonkę z dłuższego odcinka rękawa. Należy pod­kreślić, że technologia zakiszania całego (nienaruszonego) ziarna kukurydzy nie jest jeszcze dostatecznie dopracowana i z tych względów nie zaleca się jej do szerszego stosowania w praktyce.

Rozdrobnione ziarno kukurydzy 

Aby w pełni wykorzystać wartość pokar­mową, krowom mlecznym należy podawać ziarno kukurydzy w postaci rozdrobnionej, co ułatwia dostęp do zawartej w ziarnia­kach skrobi. Przy szybkim metabolizmie wysoko wydajnych krów mlecznych niedo­stateczne rozdrobnienie skutkować będzie dużym udziałem niestrawionego ziarna w kale.

Rozdrobnione ziarno kukurydzy można podawać w postaci suszonej lub wilgotnej.

Ziarno kukurydzy przeznaczone do zaki­szania może być zbierane we wcześniej­szym stadium w stosunku do ziarna prze­znaczonego do przechowywania na sucho. Przyspieszenie zbioru o dwa tygodnie zmniejsza nakłady na rozdrabnianie i poprawia warunki jego zakiszania. Jeśli wilgotność ziarna jest mniejsza niż 30%, to łatwiej takie ziarno rozdrobnić w śru­towniku bijakowym, a jeśli ziarno jest wil­gotniejsze, to powinno być poddane procesowi gniecenia. Podczas gniecenia zbyt wilgotnego ziarna dochodzi do przy­wierania zgniecionych ziaren do bębnów, co wpływa na zmniejszenie wydajności pro­cesu zakiszania. Rozdrabnianie (mielenie, śrutowanie) ziarna zaleca się do pasz prze­znaczonych dla trzody chlewnej, a gnie­cenie ziarna – dla krów, chociaż niektórzy uważają, że lepsza przyswajalność paszy przez krowy zachodzi wówczas, gdy ziarno jest zmielone. Przy większych dawkach zmielonego ziarna istnieje jednak ryzyko wystąpienia nieprawidłowości w funkcjo­nowaniu ksiąg krowy, między którymi może zalegać pasza i może dochodzić do pro­cesów gnilnych. Według zaleceń gniece­nie ziarna powinno gwarantować lepszą strukturę paszy, przez co większa część skrobi może trafić bezpośrednio do jelita cienkiego, i lepsze wykorzystanie energii przez krowy.

Mokre ziarno kukurydzy kisi się dobrze, a kwas mlekowy zwiększa smakowitość i oddziałuje pozytywnie na przewód pokar­mowy zwierząt. Lepsze i trwalsze zakiszanie można osiągnąć, dodając niewielkie ilości inokulanta – najczęściej 2 g/t ziarna lub wykorzystać preparat bakteryjno-enzyma­tyczny (np. Laktozym). Mokre ziarno może być konserwowane kwasami organicznymi. Najczęściej jest to kwas propionowy, ewen­tualnie jego mieszanina z innymi kwasami. Zapobiega to rozwojowi pleśni i bakterii w wilgotnym ziarnie i CCM.