Wirusy i choroby wirusowe w zbożach

Wirusy atakują plantacje zbóż już jesienią. Im wcześniejsza infekcja, tym większy może być spadek plonu. Podpowiadamy, jakie objawy dają choroby wirusowe i jak można chronić przed nimi plantacje zbóż.

Choroby wirusowe w zbożach wywołuje najczęściej więcej niż jeden wirus. Porażają one wszystkie gatunki zbóż. Największe zagrożenie stanowią dla plantacjach sianych wcześnie oraz przy długich i ciepłych jesieniach, gdy panują dogodne warunki dla mszyc, skoczków czy pierwotniaka Polymyxa graminis, które mogą roznosić wirusy.

Po jesiennym zakażaniu wirusami objawy infekcji i zmiany chorobowe uwidaczniają się wiosną. Rośliny rozwijają się nierównomiernie, są niższe, krzaczastego pokroju, na liściach występują przebarwienia (od żółtych do pomarańczowo-czerwonych), Zmiany w kolorze liści obserwujemy najpierw na wierzchołkach, potem obejmują całą powierzchnię blaszki liściowej. Takie liście są sztywne i przy dotyku szeleszczą. Objawy zależą przede wszystkim od gatunku rośliny czy fazy rozwojowej w momencie zakażenia i stadium rozwoju choroby. Przykładowo na starszych roślinach mogą być maskowane przez zasychające liście. Zmiany występują placowo, najczęściej od brzegów pól, czyli w miejscach wcześniejszego żerowania szkodników roznoszących wirusy. Zakażone rośliny są źródłem dalszych infekcji dla roślin sąsiednich (w momencie wiosennego nalotu i żerowania np. mszyc). Informację na temat tego, jaka choroba wirusowa opanowała plantację, trudno jest określić na podstawie lustracji i oceny organoleptycznej. Dopiero analiza laboratoryjna daje odpowiedź, jakie wirusy zaatakowały zboża. Diagnozę materiału roślinnego wykonać można w Rejonowym Oddziale Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa lub w Zakładzie Wirusologii i Bakteriologii IOR – PIB w Poznaniu.

Choroby wirusowe zbóż występujące w Polsce

Żółta karłowatość jęczmienia – występuje we wszystkich zbożach; największe zagrożenie stanowi dla pszenicy i jęczmienia, na plantacjach, w których obserwuje się dodatkowe nasilenie krzewienia. Objawem porażenia jest skarłowacenie i zmiana pokroju roślin oraz przebarwienia liści (od ich wierzchołków stopniowo obejmują całą blaszkę) w plantacjach: pszenicy czerwono-pomarańczowe, jęczmienia – intensywnie żółte, pszenżyta – żółte, żyta – rdzawo-brązowe, owsa – amarantowo-fioletowe. 

Żółta mozaika jęczmienia – sprawcy atakują jęczmień. Początkowo na liściach widoczne są drobne plamki jasne, przechodzące w smugi, potem liście żółkną i stają się nekrotyczne. Wzrost roślin jest zahamowany. Objawy infekcji żółtej mozaiki jęczmienia ujawniają się w niskich temperaturach i powyżej 15°C zanikają. 

Odglebowa mozaika zbóż – występuje na różnych gatunkach zbóż. Największe zagrożenie stanowi dla pszenicy. Na skutek porażenia obserwuje się na liściach nierównomiernie rozmieszczone w postaci smug jasne plamki. Następuje zahamowanie wzrostu chorych roślin. 

Karłowatość pszenicy – występuje we wszystkich zbożach, najczęściej na brzegach plantacji obserwuje się silne skarłowacone zboże. Porażone rośliny się nie rozwijają, liście żółkną i zamierają.

Zwalczanie wirusów w zbożach

Nie ma możliwości bezpośredniego zwalczania chorób wirusowych po zakażeniu roślin. Jedyną formą ochrony jest zapobieganie ich występowaniu poprzez:

• Dobór terminu siewu, który ogranicza ryzyko infekcji, tzn. możliwie takie manewrowanie terminem (opóźnianie), aby zboża były w jak najmniejszym stopniu narażone na atak szkodników roznoszących wirusy.
• Siew odmian o niskiej podatności na wirusy – jedyna forma ochrony w przypadku wirusów odglebowych.
• Stosowanie zapraw fungicydowo-insektycydowych chroniących rośliny w początkowych fazach rozwojowych przed atakiem zarówno patogenów chorobotwórczych, jak i szkodników.
• Zwalczanie szkodników – wektorów wirusów. Próg szkodliwości jesiennej dla mszycy to 1 osobnik na 1 m². Zabieg insektycydem wykonuje się także późną jesienią; często jest kolejnym, gdy zboża ozime zostały wysiane we wrześniu i gdy warunki pogodowe sprzyjają rozwojowi szkodników. 

Choroby wirusowe prowadzą do spadku plonu i jest on tym większy, im wcześniej doszło do zakażenia wirusami. Rośliny bardzo wcześnie porażone nie wydają plonu wcale lub wydają ziarno słabo wykształcone. Jeśli jęczmień jest porażony w fazie krzewienia, to redukcja plonu może sięgać 70 proc.

Tekst i zdjęcia: Katarzyna Szulc