Nawożenie ziemniaka

Podczas planowania nawożenia upraw ziemniaka należy uwzględnić zasobność gleby w podstawowe składniki, wnoszone dawki obornika oraz prognozowany plon, by na tej podstawie ustalić racjonalne dawki nawozów mineralnych. 

Bilans nawozowy

Wniesiony do gleby obornik lub gnojowica zaspokoją przeciętnie 30–40% potrzeb pokarmowych ziemniaka, dlatego niezbędne jest dodatkowe nawożenie mineralne. W przeliczeniu na tonę bulw, rośliny ziemniaka pobierają przeciętnie (w kg): 4 – azotu (N), 1,5 – fosforu (P₂O₅), 6 – potasu (K₂O), 1 – wapnia (CaO), 0,7 – magnezu (MgO) i 0,6 – siarki (S). Stąd przy plonie bulw w wysokości 40 t/ha, rośliny pobiorą średnio z gleby (w kg): 160 – azotu, 60 – fosforu, 240 – potasu, 40 – wapnia, 28 – magnezu i 24 – siarki,a z mikroelementów (w g): 100 – boru (B), 260 – cynku (Zn), 80 – miedzi (Cu), 400 – manganu (Mn) i 6 – molibdenu (Mo). Niemniej biorąc pod uwagę zasobność naszych gleb oraz wymagania pokarmowe ziemniaka, należy zwrócić szczególną uwagę na dobre zaopatrzenie w azot i potas, a z mikroelementów w cynk i bor, niekiedy również w mangan (gleby o pH powyżej 6,5) i molibden (pH poniżej 6,5). Ważne w uprawie ziemniaka jest także odpowiednie pH gleby, najlepiej w przedziale 5,6–6,5, gdyż gwarantuje dobrą przyswajalność większości zawartych i wnoszonych do gleby składników.

Racjonalna dawka azotu gwarantuje wysoki plon i dobrą jakość bulw

Większe wymagania pokarmowe, w przeliczeniu na tonę bulw, wykazują odmiany bardzo wczesne i wczesne, zbierane przed zakończeniem okresu wegetacji, a więc uprawiane na wczesny zbiór. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że dają one z reguły niższe plony, stąd niewskazane są zbyt wysokie dawki składników, zwłaszcza azotu i potasu. Składniki te pobierane są bowiem luksusowo (ponad potrzeby pokarmowe roślin) i w skróconym okresie wegetacji nie zostaną „przetworzone” w pełnowartościowy plon. Poza tym duże dawki azotu opóźniają zawiązywanie bulw oraz powodują wzrost zawartości azotanów, a więc pogarszają jakość spożywczą i pastewną bulw. Dawki tego składnika przy uprawie odmian bardzo wczesnych (zbieranych do końca czerwca), nie powinny przekraczać 60 kg N/ha, a nieco późniejszych (zbiór do połowy lipca) – 80 kg N/ha. W przypadku uprawy późnych odmian oraz sadzeniaków, jak też przy prognozowanych wysokich plonach bulw, dawka azotu może dochodzić do 150 kg/ha, choć na ogół kształtuje się w zakresie 90–120 kg N/ha. Na lepszych glebach i stanowiskach dawki azotu należy istotnie obniżyć, gdyż zbyt duże ilości tego pierwiastka powodują nadmierny wzrost części nadziemnych, kosztem podziemnych, bardziej podatnych (chodzi o łodygi i liście, a w następstwie bulwy), na porażenie przez zarazę ziemniaka. Przy dawkach dochodzących do 80 kg N/ha, całość można zastosować jednorazowo wiosną, przed posadzeniem bulw. W tej dawce należałoby wysiać 100 kg siarczanu amonu/ha, by obok 21 kg N wnieść dodatkowo 24 kg siarki (S), oczywiście jeśli nie była wcześniej dostarczona w siarczanie potasu lub innych nawozach zawierających ten składnik. Wyższe dawki azotu należy podzielić w proporcji: 60–70% przed sadzeniem + 30–40% przed drugim obredlaniem plantacji, np. 80 + 40 kg N/ha. Przy widocznych objawach niedoboru lub nadmiaru azotu, drugą dawkę należy skorygować i ewentualnie wnieść ją dolistnie w postaci mocznika. W uprawach ziemniaka zaleca się 6–8% stężenie tego nawozu, czyli jednorazowo do 20 kg mocznika w 250 l wody/ha. Opryskiwanie roztworem mocznika, najlepiej łącznie z jednowodnym (ociepli sporządzony roztwór) lub 7-wodnym siarczanem magnezu i mikroelementami, powinno być wykonywane w godzinach wieczornych, przy niższej temperaturze.

Nawożenie doglebowe pozostałymi makroelementami 

Przy ustalaniu dawek fosforu, potasu i magnezu należy zwracać uwagę na zasobność gleby w te składniki. Na glebach lżejszych, mających słabiej rozbudowany kompleks sorpcyjny, gdzie osiągane są mniejsze plony bulw, za optymalną można przyjąć zasobność (w mg/100 g gleby) w przedziale: 10–12 P₂O₅, 12–15 K₂O i 3–5 Mg, najlepiej w górnej wartości tego przedziału. Na glebach zwięźlejszych, gdzie osiągane są wyższe plony bulw, wskazana jest wyższa zasobność (w mg/100 g gleby): 12–15 P₂O_5, 15–20 K₂O i 5–8 Mg. Jeśli ustalona zasobność gleby mieści się w dolnych lub niższych zakresach przedziałów, dawki składników w nawozach należy zwiększyć, ponad podane normy pobrania. Chodzi o to, by zaspokoić potrzeby pokarmowe ziemniaka oraz zwiększyć zasobność gleby dla kolejnych upraw, co najmniej do średniej klasy. Dotyczy to zwłaszcza słabiej przyswajalnego (w 20–30%) fosforu, ale też potasu i magnezu. Przy zasobności gleby w górnych przedziałach lub powyżej podanych wartości, dawki składników można ograniczyć, a nawet (w skrajnych przypadkach – przy bardzo wysokiej zasobności) zrezygnować z ich stosowania. Rośliny skorzystają wówczas z zapasów glebowych. Ziemniak wrażliwy jest na nadmiar chloru (obniża zawartość skrobi i pogarsza smak bulw), wnoszonego zwykle przy stosowaniu soli potasowej. Stąd zamiast soli zaleca się wysiew znacznie droższego siarczanu potasu, zawierającego przeciętnie 50% K₂O i 18% S. Jednak większe dawki tego nawozu skutkują wnoszeniem zbędnej siarki, szkodliwej w nadmiarze dla gleby (zakwasza i niszczy strukturę) i roślin ziemniaka. Dlatego praktyczna rada odnośnie nawożenia roślin ziemniaka potasem jest następująca – połowę dawki tego składnika można wnieść w postaci soli potasowej (przeciętnie 150–200 kg nawozu/ha) jesienią, pod orkę zimową, lub pod rośliny uprawiane w międzyplonie na zielony nawóz, ewentualnie (na glebach lekkich) bardzo wczesną wiosną. Wówczas chlor zostanie w dużym stopniu wypłukany poza zasięg systemu korzeniowego. Drugą dawkę potasu, w postaci siarczanu (również 150–200 kg/ha), należałoby wnieść przed uprawkami wiosennymi. W ten sposób dostarczany jest w wystarczającej dawce potas i siarka, a eliminowany chlor. Polecić też można specjalistyczne nawozy wieloskładnikowe, wykazujące niską zawartość chloru – ICL PKplus. Z kolei przy niskiej zasobności gleby w magnez, wskazany jest wiosenny wysiew, przeciętnie na hektar – 150 kg Kizerytu, Siarczanu magnezu lub nawozu MagSul.

Mikroelementy powinny być dostarczane dolistnie

Wynika to z faktu ich lepszej przyswajalności (przeciętnie 10-krotnie wyższej) w porównaniu z wnoszeniem doglebowym. Zabiegi dotyczące dolistnego dokarmiania upraw ziemniaka makro-, a przede wszystkim mikroelementami powinny być wkomponowane w system zwalczania chorób i szkodników, głównie zarazy ziemniaka i alternariozy oraz stonki ziemniaczanej. Nadrzędnym celem jest oczywiście walka z tymi patogenami, a niejako „przy okazji” (bez ponoszenia dodatkowych kosztów związanych z opryskiem) dostarczenie brakujących składników. Należy dodać, że niektóre składniki, głównie cynk, miedź, mangan i siarka wspomagają walkę z patogenem zarazy ziemniaka. Ziemniak korzystnie reaguje też na dolistne dokarmianie potasem i wapniem. Z powyższych rozważań wynika, że termin wnoszenia nawozów dolistnych w uprawach ziemniaka jest sprawą drugorzędną, jeśli są stosowane łącznie z opryskami przeciwko chorobom i szkodnikom. Trzeba jednak mieć na uwadze fakt, że najwięcej składników ziemniak pobiera w okresie intensywnego przyrostu masy nadziemnej oraz tworzenia bulw, zwykle w czerwcu i lipcu, a przy późnych odmianach – również w sierpniu. Stąd dokarmianie dolistne ziemniaka zaleca się w 3–5 następujących terminach:

• przed zwarciem międzyrzędzi (dwukrotnie);
• w okresie pąkowania i kwitnienia (dwukrotnie);
• po 10–14 dniach od ostatniego opryskiwania (dotyczy odmian późnych).

Przy łącznym stosowaniu agrochemikaliów (środków ochrony roślin i nawozów) należy upewnić się czy nie ma przeciwwskazań do ich łączenia w zbiorniku opryskiwacza. Zasadą jest by w pierwszej kolejności wlewać do zbiornika wypełnionego w 2/3 wodą (z włączonym mieszadłem) roztwory nawozów, a przed wyjazdem w pole środek grzybo- lub owadobójczy. Podczas opryskiwania warto wykorzystać opryskiwacz z PSP (pomocniczym strumieniem powietrza, np. rękawem powietrznym), który umożliwi wniesienie roztworu w łan roślin ziemniaka, w tym również na spodnią stronę liści. Pozwoli to na skuteczniejszą walkę z chorobami, jak też lepsze wykorzystanie wnoszonych składników. W przeliczeniu na hektar zaleca się 180–250 l roztworu cieczy roboczej, w zależności od rozrostu masy nadziemnej. Zasadą jest, by naniesiony roztwór równomiernie zwilżył roś­linę, lecz nie spływał z niej do gleby. 

Najważniejsze mikroelementy dla ziemniaka to: cynk, bor i mangan

Cynk (Zn) jest ważnym mikroelementem w uprawach ziemniaka, biorącym udział w reakcjach enzymatycznych, związanych z tworzeniem hormonów wzrostu oraz syntezie węglowodanów, białek i chlorofilu. Jego niedobór powoduje zakłócenia w przemianach azotu, w czego wyniku odkładają się w bulwach niepożądane azotany. Zjawisko to jest szczególnie groźne przy uprawie odmian wczesnych, ale też późnych, pod które stosuje się wysokie dawki azotu. Podobne zakłócenia, a przy tym na ogół w większym stopniu, powoduje niedobór potasu, siarki i magnezu, jak też molibdenu i manganu. Niedobór cynku stwierdza się na lekkich i kwaśnych glebach, ale też zwięźlejszych, wykazujących zasadowy odczyn oraz nadmiar fosforu. Poza tym występuje częściej w okresach zimnych i wilgotnych, a także podczas dłuższej suszy, zwłaszcza w początkowych fazach wegetacji. Niedobór cynku objawia się karłowatością roślin. Na roślinach ziemniaka liście wierzchołkowe stają się drobne, wąskie, chlorotyczne, z brunatnymi plamami. Po pewnym czasie ulegają pofałdowaniu, zwijają się ku górze i zamierają, razem z górną częścią najmłodszych pędów. Nie zawsze niedobór cynku objawia się w tak drastycznej formie, często są to objawy utajone, niewidoczne gołym okiem, możliwe do ustalenia po analizie chemicznej części nadziemnej. Powodują jednak wyraźne spadki plonów, dlatego wskazane jest profilaktyczne dokarmianie ziemniaka nawozami z podwyższoną zawartością cynku. 

Bor (B) jest najbardziej deficytowym pierwiastkiem w glebach Polski. Do roślin wrażliwych na jego niedobór należą: burak, rzepak, ziemniak, tytoń, chmiel, roś­liny z rodziny bobowatych, mak, len, rośliny warzywne, drzewa i krzewy owocowe. Bor nazywany jest „pierwiastkiem młodości”, gdyż objawy jego deficytu pojawiają się zwykle na najmłodszych, wierzchołkowych częściach rośliny. Na roślinach ziemniaka widoczne są w postaci chlorozy najmłodszych liści (jasnozielone, żółknące), które stają się łamliwe i wywijają się do góry. Przy dużym niedoborze dochodzi do obumierania całych liści. Łodygi są skrócone, mają wygląd krzaczasty, gdyż z kątów liści wyrastają dodatkowe pędy boczne. Bulwy są szorstkie i spękane na wierzchu, a wewnątrz powstają ciemne przebarwienia. Bor wspólnie z potasem „odpowiada” za gospodarkę wodną rośliny, co tłumaczy się gorszym wykształceniem tkanki naczyniowej, przewodzącej wodę. Niedobór obydwu składników ogranicza też tworzenie skrobi oraz jej przemieszczanie w roślinie. 

Mangan (Mn)bierze udział w procesie fotosyntezy i oddychania, reguluje też przemiany związków azotowych zapobiegając nadmiernemu gromadzeniu azotanów. Dobre zaopatrzenie w mangan wywiera korzystny wpływ na tworzenie węglowodanów, w tym skrobi w bulwach ziemniaka oraz syntezę witaminy C i E. Zwiększa też odporność roślin na niską temperaturę i choroby, zwłaszcza parch. Pod odmiany wrażliwe na parch, polecić można nawóz doglebowy AntyParch Activ, zawierający 24% Mn i inne składniki. Objawy niedoboru manganu widoczne są na najmłodszych liściach w postaci międzynerwowej chlorozy o zabarwieniu cytrynowożółtym do żółtobiałego. Nerwy pozostają zielone, a blaszka liściowa od brzegów brunatnieje i się wykrusza. Na niedostatek manganu wrażliwe są rośliny zbożowe, ale też burak, ziemniak, rośliny strączkowe, krzewy i drzewa owocowe. W praktyce jego niedobór spotykany jest w glebach o odczynie obojętnym, a zwłaszcza zasadowym, kiedy przechodzi w formę trudno dostępną dla roślin. Z kolei na glebach kwaśnych, gdzie uprawiany jest często ziemniak, jest łatwiej dostępny i jest wówczas pobierany w dużych ilościach. 

Molibden (Mo), odpowiada m.in. za przerób azotu w pełnowartościowe białko, a więc jego lepsze wykorzystanie w tworzeniu wysokich i dobrych jakościowo plonów bulw. Molibden jest słabiej przyswajalny z gleb kwaśnych.

Duży wybór nawozów dolistnych na plantacje ziemniaka 

W gospodarstwach stosujących obornik, niedobór mikroelementów, zwłaszcza cynku i manganu jest na ogół niezauważalny na roś­linach ziemniaka. Z kolei niska zawartość boru i molibdenu w oborniku może nie wystarczyć na zaspokojenie potrzeb pokarmowych ziemniaka w te składniki. W tabeli 1 podano wykaz wieloskładnikowych nawozów dolistnych polecanych pod ziemniaki, które należałoby uzupełnić niektórymi nawozami z wysoką zawartością boru, cynku, manganu lub molibdenu (tab. 2). 

Tabela 1. Skład (w % wagowych) wybranych nawozów dolistnych wieloskładnikowych polecanych na plantacje ziemniaka

Tabela 2. Zawartość boru, cynku, mangan i molibdenu (w % wagowych) w wybranych nawozach dolistnych

Przy ocenie poszczególnych nawozów, należy zwracać uwagę nie tylko na cenę i koncentrację składników, ale też chelatyzację mikroelementów metalicznych (cynku i manganu) w oferowanych nawozach. W wyniku dokarmiania dolistnego dobrze dobranym zestawem nawozów dolistnych można liczyć na wzrost plonów bulw ziemniaka rzędu 10–18%, a nawet więcej, jeśli w gospodarstwie nie jest stosowany obornik. Zakładając 12% wzrost plonu powyżej 30–40 t/ha, można liczyć na dodatkowy zbiór 3,6–4,8 t bulw. Koszt nawozów dolistnych w przypadku 4–6-krotnego oprysku to wydatek rzędu 100–150 zł. Przedstawione liczby w pełni uzasadniają zabieg dolistnego dokarmiania ziemniaka. Przy częstych opryskach można zmniejszyć koncentrację nawozów w roztworze cieczy roboczej, poniżej zalecanych dawek.

prof. dr hab. Czesław Szewczuk
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie