W niektórych opracowaniach pierwszą cyfrę określa się jako makrostadium, czyli główną fazę rozwojową rośliny, a w obrębie niej – druga cyfra – informuje o mikrostadium rozwojowym lub fenologicznym rośliny. Za początek danej fazy rozwojowej przyjmuje się okres, gdy 10% roślin wykazuje cechy opisane w danej fazie, natomiast pełnia fazy przypada na okres, gdy 50% roślin znajduje się w opisywanym stadium rozwoju. Ujednolicona dla poszczególnych roślin skala BBCH ułatwia prowadzenie obserwacji naukowych oraz przekazywanie zaleceń praktycznych dotyczących prowadzonych zabiegów agrotechnicznych, zwłaszcza w zakresie ochrony roślin i nawożenia. Poniżej przedstawiamy fazy rozwojowe podstawowych zbóż, czyli: pszenicy, żyta, pszenżyta, jęczmienia i owsa.
BBCH 0 – kiełkowanie
00 – wysiane nasiona (ziarniaki zbóż);
01–04 – pęcznienie ziarniaków w następstwie pobranej wody oraz zachodzące równolegle przemiany enzymatyczne złożonych substancji zapasowych, zgromadzonych w bielmie ziarniaka, w związki proste, niezbędne w odżywianiu rozwijającego się zarodka;
05 – z zarodka ziarniaka wyrasta pierwszy korzonek zarodkowy, a w następnych mikrostadiach (BBCH 06–08) – kolejne. Ich liczba jest charakterystyczna dla poszczególnych rodzajów zbóż (pszenica ozima, pszenżyto i owies tworzą 3 korzonki zarodkowe; pszenica jara – od 3 do 5; żyto – 4; jęczmień – od 5 do 8; kukurydza i proso – 1). Korzenie zarodkowe w dalszych fazach wegetacji rozrastają się w glebie, nawet na głębokość 1 m i w znacznym stopniu zaopatrują roślinę w wodę. Jednak główny system korzeniowy zbóż (korzenie przybyszowe) tworzą się w fazie krzewienia i one w decydującym stopniu zaopatrują roślinę w wodę i składniki pokarmowe;
06–08 – z ziarniaka wydostają się kolejne korzenie zarodkowe i kiełek, otoczony pochewką kiełkową (coleoptile, w spolszczeniu – koleoptyl). Pochewka chroni kiełek przed uszkodzeniami mechanicznymi podczas przebijania się i przerastania przez okrywę owocowo-nasienną ziarniaka, a następnie warstwę gleby. W przypadku ziarniaków oplewionych (jęczmienia i owsa) kiełek po wydostaniu się z okrywy przechodzi pod plewką wzdłuż ziarniaka i wydostaje się na zewnątrz po przeciwnej stronie zarodka;
09 – pochewka kiełkowa ukazuje się nad powierzchnią gleby. Jest to tzw. faza szpilkowania, a zarazem ostatni etap kiełkowania.
W procesie kiełkowania niezbędna jest dostateczna ilość wody (od 50 do ponad 60% w stosunku do masy ziarniaka), najmniej wody potrzebują ziarniaki jęczmienia, najwięcej – owsa. Konieczna jest też dodatnia temperatura, w przypadku żyta i owsa minimum 1–2°C, pszenżyta – 2–3°C, pszenicy – 3–4°C, jęczmienia – 4–5°C. Przy wyższej temperaturze proces kiełkowania zachodzi szybciej, jako optymalną można przyjąć około 20°C. Niezbędny dla kiełkujących nasion jest też dostęp powietrza, a zwłaszcza zawartego w nim tlenu (gleba strukturalna, niezaskorupiona).
BBCH 1 (10–19) – wschody i rozwój liści
10 – pochewka liściowa w górnej części pęka i wydostaje się z niej pierwszy liść, co określa się jako początek wschodów;
11 – faza pierwszego, w pełni wykształconego liścia;
12–15 – faza drugiego, trzeciego i kolejnych (BBCH 14–15) liści. Pojawiają się one przeciętnie co 7 dni, zależnie od temperatury powietrza i gleby oraz zaopatrzenia w wodę i składniki pokarmowe. W fazie 3–5 liści rozpoczyna się równolegle kolejna faza rozwojowa zbóż – krzewienie. Istotny jest też fakt, iż po wykształceniu trzech liści rośliny korzystają ze składników pokarmowych (mineralnych) pobieranych przez system korzeni zarodkowych, a następnie także przybyszowych (od fazy krzewienia) z gleby. Wcześniej wykorzystywały głównie składniki zgromadzone w bielmie ziarniaków;
16–19 – mogą powstawać kolejne przyziemne liście, choć w praktyce, jak wcześniej wspomniano, w fazie 3–5 liści podstawowe zboża wchodzą w fazę krzewienia.
Zboża ozime, które jesienią wykształciły 4–6 liści (BBCH 14–16) są w optymalnym stadium rozwojowym dla procesu hartowania, czyli nabywania odporności na niską temperaturę. Korzystnie na ten proces wpływa także słoneczna oraz umiarkowanie sucha i ciepła pogoda (chłodniejsze noce, cieplejsze dnie), zwiększająca koncentrację suchej masy, w tym głównie cukrów prostych, w częściach nadziemnej i podziemnej roś-
liny. W końcowym etapie hartowania pożądana jest stopniowo zmniejszająca się średnia dobowa temperatura do około 5°C, przechodząca następnie do 0°C. Dobrze zahartowane zboża ozime (zależnie od rodzaju, odmiany, okresu spoczynku zimowego oraz innych czynników związanych z mrozoodpornością), znoszą temperaturę mierzoną w powierzchniowej warstwie gleby (5 cm) w zakresie od -6 do -10°C, niekiedy niższą, zwłaszcza w przypadku najbardziej mrozoodpornego żyta. Temperatura powietrza jest wówczas znacznie niższa. Pokrywa śnieżna o grubości 5–10–15 cm (im grubsza tym lepiej) chroni rośliny w znacznym stopniu przed dużymi spadkami temperatury i związanym z tym wymarzaniem roślin. W czasie bezśnieżnych zim duże znaczenie dla zimotrwałości ozimin ma również wiatr, który przy zamarzniętej glebie może powodować tzw. wysmalanie, czyli wysuszanie nadziemnych części roś-
lin i ich zamieranie.
BBCH 2 (20–29) – krzewienie
20 – zakończenie tworzenia kolejnych przyziemnych liści;
21 – widoczne pierwsze rozkrzewienie, czyli pierwszy pęd, który pojawia się zwykle w fazie BBCH 13–15. Wynika z tego, że fazy te wzajemnie zachodzą na siebie;
22–25 – widoczne drugie, trzecie i kolejne (BBCH 24–25) rozkrzewienia;
26–28 – mogą wyrastać następne pędy boczne, czyli łącznie 6–8;
29 – koniec fazy krzewienia, wykształcona maksymalna w danych warunkach liczba źdźbeł.
Przy wczesnych oraz w miarę rzadkich siewach lub wschodach, jak też innych czynnikach sprzyjających krzewieniu (długa, w miarę wilgotna i ciepła jesień lub wiosna) oraz dobre zaopatrzenie w składniki pokarmowe, zwłaszcza w azot, mogą tworzyć się kolejne pędy boczne, w skrajnym przypadku kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt. Jednak zbyt duża liczba wytworzonych pędów, wówczas często płonych (bez ziarniaków) negatywnie oddziałuje na zdrowotność roś-
lin w łanie, sprzyja ich wymarzaniu oraz (w dalszym etapie) wyleganiu, a w konsekwencji obniża plony i jakość ziarna. W takiej sytuacji należy wiosną opóźnić i zmniejszyć dawkę azotu, by rośliny „zlikwidowały” nadmiar zbędnych pędów. W normalnych warunkach za optymalny wariant można przyjąć wytworzenie od 1 do 2 lub 3 dodatkowych pędów bocznych, a więc łącznie z wcześniej wyrosłym pędem głównym, od 2 do 4 w przeliczeniu na roślinę. Przy rzadkiej obsadzie roślin na jednostce powierzchni, pożądane byłoby wytworzenie w procesie krzewienia, większej liczby pędów z jednej rośliny.
Głównym symptomem wejścia zbóż w fazę krzewienia jest wyrastanie kolejnych pędów bocznych z węzła krzewienia. Tworzy się on w glebie na głębokości 1–3 cm w kątach pierwszych liści, zwykle z pierwszego lub drugiego podziemnego węzła. Głębokość jego umieszczenia jest cechą rodzajową, zależną też od odmiany, terminu i głębokości siewu oraz związanych z tym warunków świetlnych, także rodzaju gleby, w tym jej zwięzłości i wilgotności. Głębiej tworzy się w części podziemnej (z pierwszego węzła) pszenicy, owsa i pszenżyta, a płycej (z drugiego...
