Fazy rozwojowe podstawowych zbóż w skali BBCH z komentarzem agrotechnicznym

W niektórych opracowaniach pierwszą cyfrę określa się jako makrostadium, czyli główną fazę rozwojową rośliny, a w obrębie niej – druga cyfra – informuje o mikrostadium rozwojowym lub fenologicznym rośliny. Za początek danej fazy rozwojowej przyjmuje się okres, gdy 10% roślin wykazuje cechy opisane w danej fazie, natomiast pełnia fazy przypada na okres, gdy 50% roślin znajduje się w opisywanym stadium rozwoju. Ujednolicona dla poszczególnych roślin skala BBCH ułatwia prowadzenie obserwacji naukowych oraz przekazywanie zaleceń praktycznych dotyczących prowadzonych zabiegów agrotechnicznych, zwłaszcza w zakresie ochrony roślin i nawożenia. Poniżej przedstawiamy fazy rozwojowe podstawowych zbóż, czyli: pszenicy, żyta, pszenżyta, jęczmienia i owsa.

BBCH 0 – kiełkowanie 

00 – wysiane nasiona (ziarniaki zbóż); 

01–04 – pęcznienie ziarniaków w następstwie pobranej wody oraz zachodzące równolegle przemiany enzymatyczne złożonych substancji zapasowych, zgromadzonych w bielmie ziarniaka, w związki proste, niezbędne w odżywianiu rozwijającego się zarodka;

05 – z zarodka ziarniaka wyrasta pierwszy korzonek zarodkowy, a w następnych mikrostadiach (BBCH 06–08) – kolejne. Ich liczba jest charakterystyczna dla poszczególnych rodzajów zbóż (pszenica ozima, pszenżyto i owies tworzą 3 korzonki zarodkowe; pszenica jara – od 3 do 5; żyto – 4; jęczmień – od 5 do 8; kukurydza i proso – 1). Korzenie zarodkowe w dalszych fazach wegetacji rozrastają się w glebie, nawet na głębokość 1 m i w znacznym stopniu zaopatrują roślinę w wodę. Jednak główny system korzeniowy zbóż (korzenie przybyszowe) tworzą się w fazie krzewienia i one w decydującym stopniu zaopatrują roślinę w wodę i składniki pokarmowe;

06–08 – z ziarniaka wydostają się kolejne korzenie zarodkowe i kiełek, otoczony pochewką kiełkową (coleoptile, w spolszczeniu – koleoptyl). Pochewka chroni kiełek przed uszkodzeniami mechanicznymi podczas przebijania się i przerastania przez okrywę owocowo-nasienną ziarniaka, a następnie warstwę gleby. W przypadku ziarniaków oplewionych (jęczmienia i owsa) kiełek po wydostaniu się z okrywy przechodzi pod plewką wzdłuż ziarniaka i wydostaje się na zewnątrz po przeciwnej stronie zarodka;

09 – pochewka kiełkowa ukazuje się nad powierzchnią gleby. Jest to tzw. faza szpilkowania, a zarazem ostatni etap kiełkowania.

W procesie kiełkowania niezbędna jest dostateczna ilość wody (od 50 do ponad 60% w stosunku do masy ziarniaka), najmniej wody potrzebują ziarniaki jęczmienia, najwięcej – owsa. Konieczna jest też dodatnia temperatura, w przypadku żyta i owsa minimum 1–2°C, pszenżyta – 2–3°C, pszenicy – 3–4°C, jęczmienia – 4–5°C. Przy wyższej temperaturze proces kiełkowania zachodzi szybciej, jako optymalną można przyjąć około 20°C. Niezbędny dla kiełkujących nasion jest też dostęp powietrza, a zwłaszcza zawartego w nim tlenu (gleba strukturalna, niezaskorupiona).

BBCH 1 (10–19) – wschody i rozwój liści

10 – pochewka liściowa w górnej części pęka i wydostaje się z niej pierwszy liść, co określa się jako początek wschodów;

11 – faza pierwszego, w pełni wykształconego liścia; 

12–15 – faza drugiego, trzeciego i kolejnych (BBCH 14–15) liści. Pojawiają się one przeciętnie co 7 dni, zależnie od temperatury powietrza i gleby oraz zaopatrzenia w wodę i składniki pokarmowe. W fazie 3–5 liści rozpoczyna się równolegle kolejna faza rozwojowa zbóż – krzewienie. Istotny jest też fakt, iż po wykształceniu trzech liści rośliny korzystają ze składników pokarmowych (mineralnych) pobieranych przez system korzeni zarodkowych, a następnie także przybyszowych (od fazy krzewienia) z gleby. Wcześniej wykorzystywały głównie składniki zgromadzone w bielmie ziarniaków; 

16–19 – mogą powstawać kolejne przyziemne liście, choć w praktyce, jak wcześniej wspomniano, w fazie 3–5 liści podstawowe zboża wchodzą w fazę krzewienia. 

Zboża ozime, które jesienią wykształciły 4–6 liści (BBCH 14–16) są w optymalnym stadium rozwojowym dla procesu hartowania, czyli nabywania odporności na niską temperaturę. Korzystnie na ten proces wpływa także słoneczna oraz umiarkowanie sucha i ciepła pogoda (chłodniejsze noce, cieplejsze dnie), zwiększająca koncentrację suchej masy, w tym głównie cukrów prostych, w częściach nadziemnej i podziemnej roś-
liny. W końcowym etapie hartowania pożądana jest stopniowo zmniejszająca się średnia dobowa temperatura do około 5°C, przechodząca następnie do 0°C. Dobrze zahartowane zboża ozime (zależnie od rodzaju, odmiany, okresu spoczynku zimowego oraz innych czynników związanych z mrozoodpornością), znoszą temperaturę mierzoną w powierzchniowej warstwie gleby (5 cm) w zakresie od -6 do -10°C, niekiedy niższą, zwłaszcza w przypadku najbardziej mrozoodpornego żyta. Temperatura powietrza jest wówczas znacznie niższa. Pokrywa śnieżna o grubości 5–10–15 cm (im grubsza tym lepiej) chroni rośliny w znacznym stopniu przed dużymi spadkami temperatury i związanym z tym wymarzaniem roślin. W czasie bezśnieżnych zim duże znaczenie dla zimotrwałości ozimin ma również wiatr, który przy zamarzniętej glebie może powodować tzw. wysmalanie, czyli wysuszanie nadziemnych części roś-
lin i ich zamieranie.

BBCH 2 (20–29) – krzewienie

20 – zakończenie tworzenia kolejnych przyziemnych liści; 

21 – widoczne pierwsze rozkrzewienie, czyli pierwszy pęd, który pojawia się zwykle w fazie BBCH 13–15. Wynika z tego, że fazy te wzajemnie zachodzą na siebie;

22–25 – widoczne drugie, trzecie i kolejne (BBCH 24–25) rozkrzewienia;

26–28 – mogą wyrastać następne pędy boczne, czyli łącznie 6–8; 

29 – koniec fazy krzewienia, wykształcona maksymalna w danych warunkach liczba źdźbeł. 

Przy wczesnych oraz w miarę rzadkich siewach lub wschodach, jak też innych czynnikach sprzyjających krzewieniu (długa, w miarę wilgotna i ciepła jesień lub wiosna) oraz dobre zaopatrzenie w składniki pokarmowe, zwłaszcza w azot, mogą tworzyć się kolejne pędy boczne, w skrajnym przypadku kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt. Jednak zbyt duża liczba wytworzonych pędów, wówczas często płonych (bez ziarniaków) negatywnie oddziałuje na zdrowotność roś-
lin w łanie, sprzyja ich wymarzaniu oraz (w dalszym etapie) wyleganiu, a w konsekwencji obniża plony i jakość ziarna. W takiej sytuacji należy wiosną opóźnić i zmniejszyć dawkę azotu, by rośliny „zlikwidowały” nadmiar zbędnych pędów. W normalnych warunkach za optymalny wariant można przyjąć wytworzenie od 1 do 2 lub 3 dodatkowych pędów bocznych, a więc łącznie z wcześniej wyrosłym pędem głównym, od 2 do 4 w przeliczeniu na roślinę. Przy rzadkiej obsadzie roślin na jednostce powierzchni, pożądane byłoby wytworzenie w procesie krzewienia, większej liczby pędów z jednej rośliny.

Głównym symptomem wejścia zbóż w fazę krzewienia jest wyrastanie kolejnych pędów bocznych z węzła krzewienia. Tworzy się on w glebie na głębokości 1–3 cm w kątach pierwszych liści, zwykle z pierwszego lub drugiego podziemnego węzła. Głębokość jego umieszczenia jest cechą rodzajową, zależną też od odmiany, terminu i głębokości siewu oraz związanych z tym warunków świetlnych, także rodzaju gleby, w tym jej zwięzłości i wilgotności. Głębiej tworzy się w części podziemnej (z pierwszego węzła) pszenicy, owsa i pszenżyta, a płycej (z drugiego węzła) u żyta i jęczmienia. Dlatego też, szczególnie żyto należy wysiewać w rolę odleżałą, gdyż osiadająca gleba odsłania płytko wytworzony węzeł krzewienia, narażając go na niską temperaturę, a przy tym odsłania i uszkadza tworzący się wiązkowy system korzeni przybyszowych. Formy ozime żyta i jęczmienia, ale też w dużym stopniu pszenżyta, krzewią się wyłącznie jesienią, oczywiście przy terminowym (wrześniowym) wysiewie tych zbóż. Jeśli z powodu opóźnionych siewów lub innych niesprzyjających warunków, nie dochodzi jesienią do pełnego rozkrzewienia, skutkuje to zazwyczaj znacznym spadkiem plonów. Pszenica ozima oraz niektóre odmiany pszenżyta krzewią się również wiosną, choć jesienne rozkrzewienie daje lepsze rezultaty pod względem przezimowania i plonotwórczym. Poza tym w zasadzie jedynie pszenica, spośród podstawowych zbóż, może być wysiewana bardzo późną jesienią, nawet w listopadzie (często z dobrym skutkiem). Są to tzw. odmiany przewódkowe, zazwyczaj jare, tolerancyjne na tego typu skrajne terminy siewu, np. po kukurydzy zbieranej na ziarno lub późnych wykopkach buraków cukrowych. Oczywiście w takiej sytuacji będą się krzewiły wyłącznie wiosną. Procesowi temu sprzyja w miarę wczesne zastosowanie wiosną saletrzanej formy azotu, np. w postaci saletr wapniowej lub amonowej albo saletrzaku oraz w początkowej fazie krzewienia (BBCH 22) regulatora wzrostu z grupy retardantów – CCC (chlorku chloromekwatu). Niemniej preparaty z tej grupy zalecane są głównie (z wyjątkiem jęczmienia ozimego), w początkowej fazie strzelania w źdźbło (BBCH 31), w celu skrócenia dolnych międzywęźli. Korzystnie na proces krzewienia oddziałują też trineksapak etylu lub chlorek mepikwatu oba samodzielnie albo z proheksadionem wapnia, preparaty triazolowe oraz herbicydy sulfonylomocznikowe. Spośród podstawowych zbóż największą krzewistością wyróżnia się jęczmień, następnie żyto i pszenżyto, przy czym w większym stopniu formy ozime oraz heterozyjne zbóż. W przypadku pszenicy zauważa się bardzo duże zróżnicowanie pod względem intensywności krzewienia pomiędzy odmianami, choć przy terminowym (wrześniowym) wysiewie powinny się rozkrzewić jesienią. Przy opóźnionych siewach zbóż ozimych i jarych należy zwiększyć normę wysiewu, by zrekompensować mniejszą obsadę pędów z jednej rośliny w wyniku słabszego krzewienia. W fazie krzewienia każdy pęd tworzy własny system korzeni przybyszowych, które wraz z wcześniej wyrosłymi korzeniami zarodkowymi tworzą wiązkowy system korzeniowy zbóż.

Stopień rozkrzewienia i związanej z tym obsady kłosonośnych pędów na jednostce powierzchni, decyduje zazwyczaj o potencjale plonowania. Od fazy pełni krzewienia (BBCH 25–27) różnicuje się bowiem nie tylko liczba płodnych kłosów, ale także liczba kłosków w kłosie. Oczywiście na ostateczny plon wpływ ma także wiele innych czynników, zarówno zależnych od rolnika (agrotechnicznych, w tym ochrony roślin), ale też niezależnych – głównie przebiegu pogody w okresie wegetacji. Niemniej, prawidłowy przebieg fazy krzewienia zbóż wywiera decydujący wpływ na przyszły plon ziarna.

BBCH 3 (30–39) – strzelanie w źdźbło

30 – początek fazy, symptomy słabo zauważalne, głównie w postaci zwiększenia wielkości i masy liści oraz pogrubienia pędów. Poza tym widoczna jest zmiana ustawienia bocznych pędów ze stanu poziomego w bardziej pionowy (wyprostowany). Można to określić, jako „wstawanie bocznych pędów”, postępujące w kolejnych mikrostadiach. Dzięki temu rośliny stają się wyższe i z każdym dniem zwiększają swoją masę. U nasady pędu głównego, po jego rozcięciu, można zauważyć pod lupą zawiązek przyszłego kłosa lub wiechy (przeciętnie 3 mm długości), a pod nim leżące blisko siebie zawiązki węzłów (kolanek) źdźbła. W dalszych mikrostadiach fazy BBCH 3 następuje wydłużanie źdźbła, poczynając od wzrostu pierwszego nadziemnego międzywęźla, leżącego nad węzłem krzewienia, po czym obserwuje się wzrost kolejnych. Wraz z ich wydłużaniem przesuwany jest stożek wzrostu oraz zawiązek kłosa lub wiechy, otulone pochwą liściową najwyższego (flagowego) liścia;

31 – faza pierwszego kolanka. Wyczuwalne jest pierwsze dolne kolanko, umieszczone zwykle na wysokości do 2 cm nad powierzchnią gleby, w postaci zgrubienia na pędzie głównym rozkrzewionego zboża; 

32 – faza drugiego kolanka, które pojawia się przeciętnie w odległości 1–3 cm nad pierwszym kolankiem pędu głównego. Na pędach bocznych kolanka zawiązują się nieco później, a więc przy dłuższym dniu i z reguły wyższej temperaturze, w czego wyniku odcinek pomiędzy nimi, czyli pierwsze międzywęźle jest dłuższe. Bardziej zaznaczony (większy, dłuższy) jest także widoczny na przekroju zawiązek kłosa lub wiechy, z wyodrębnionymi kłoskami. Rośliny są wyraźnie wyższe (15–25 cm) i mają grubsze źdźbła; 

33 – faza trzeciego kolanka. Obserwuje się dalszy wzrost pędu i tworzenie kolejnego, widocznego wizualnie kolanka i liści źdźbłowych. Odcinki między nimi, czyli międzywęźla są coraz dłuższe i cieńsze; 

35–39 – pełnia strzelania w źdźbło (BBCH 35), tworzenie kolejnych węzłów i międzywęźli oraz rozwój liści, w tym flagowego (BBCH 39). Czwarte międzywęźle rozpoczyna wydłużanie wówczas, gdy pierwsze i drugie jest już wyrośnięte, a trzecie kończy swój wzrost. 

Źdźbła główne i boczne podstawowych zbóż wykształcają z reguły 5, a żyto – 5–6 międzywęźli. Równocześnie ze wzrostem źdźbeł następuje wzrost liści, których liczba odpowiada liczbie międzywęźli. Ostatnie dwa międzywęźla, a zwłaszcza końcowe (dokłosie) kończą swój ostateczny wzrost w kolejnych fazach rozwojowych. Rozwija się też wówczas ostatni liść (wyrastający z najwyższego węzła) zwany flagowym. Jest on najdłużej żywotny i powinien być utrzymywany w dobrej kondycji (aktywności fizjologicznej), zwłaszcza pod względem zdrowotnym i odżywienia w składniki mineralne, w tym azot. Liść flagowy zaopatruje bowiem w dużym stopniu tworzące się ziarniaki w produkty fotosyntezy (dotyczy to zwłaszcza pszenicy), a więc decyduje w dużym stopniu o plonie ziarna i jego jakości.

Faza strzelania w źdźbło to główny etap rozwoju generatywnego roślin zbóż, do czego niezbędne jest wcześniejsze przejście jarowizacji (wernalizacji), czyli okresu niskiej temperatury. Zboża, które nie przeszły okresu jarowizacji będą się intensywnie krzewiły, lecz nie wytworzą źdźbeł kłosonośnych i ziarna.

W tej fazie kształtuje się bowiem ostateczna liczba płodnych kłosów, w tym kłosków w kłosie i kwiatków w kłosku, z których powstają ziarniaki. Jest to okres krytyczny w rozwoju roślin zbożowych, bowiem w tej fazie następuje intensywny przyrost biomasy roślinnej, co wiąże się z dużym zapotrzebowaniem na wodę i składniki pokarmowe. Ich niedobór skutkuje znacznym spadkiem plonu ziarna, dlatego w fazie strzelania w źdźbło zaleca się pogłówne – doglebowe dostarczenie drugiej dawki azotu (z wyjątkiem jęczmienia browarnego) oraz (jeśli wcześniej nie wysiano) magnezu i siarki. W całym okresie fazy rozwojowej BBCH 3 celowe jest też (co najmniej dwukrotne) dolistne dokarmianie roślin dobranym zestawem nawozów makro- i mikroelementowych. W składzie nawozów należy uwzględnić: miedź, cynk i mangan, niekiedy także bor i molibden. 

W początkowej fazie strzelania w źdźbło (BBCH 31) zaleca się stosowanie regulatorów wzrostu (retardantów) skracających źdźbła, głównie chlorku chloromekwatu (CCC), chlorku mepikwatu samodzielnie albo z proheksadionem wapnia, zaś od fazy trzeciego kolanka (BBCH 33–38) środki zawierające etefon. Najliczniejszą grupę wśród retardantów stanowią preparaty zawierające trineksapak etylu, które można stosować w bardzo długim okresie – od końca krzewienia do pojawienia się liścia flagowego. Pojawiły się też na naszym rynku mieszaniny różnych substancji (część z proheksadionem wapnia) skracających źdźbło, które należy stosować zgodnie z zaleceniami producenta i firm doradczych. Preparaty z grupy regulatorów wzrostu stosuje się jednorazowo lub dwukrotnie w okresie wegetacji zbóż, oczywiście można też rezygnować z ich aplikacji, bowiem nie zawsze dają korzystne efekty.

BBCH 4 (40–49) – grubienie pochwy liściowej liścia flagowego

Jest to faza w niewielkim stopniu zróżnicowana pod względem morfologicznym, dotyczy, jak sama nazwa wskazuje, grubienia pochwy liścia flagowego, w wyniku rozwoju w niej kwiatostanu, czyli kłosa lub wiechy. Jest to w pewnym stopniu faza „sztuczna”, rzadko wykorzystywana w praktyce, stworzona na potrzeby przedstawienia faz rozwojowych zbóż w 10-stopniowej skali BBCH;

43 – widoczna nabrzmiała pochwa liściowa liścia flagowego;

45 – końcowa faza nabrzmiewania pochwy liściowej, można ją też określić jako późną fazę rozwoju kłosa lub wiechy w pochwie liściowej liścia flagowego;

47 – otwieranie się z boku pochwy liściowej i odsłanianie częściowo kłosa lub wiechy;

49 – końcowy etap fazy, widoczne pierwsze ości lub wierzchołek kłoska (u form bezostnych) wychodzące z wierzchołkowej części pochwy liściowej liścia flagowego.

BBCH 5 (50–59) – kłoszenie lub wyrzucanie wiechy

51 – początek kłoszenia, wierzchołek, a ściślej pierwszy kłosek kwiatostanu (kłosa lub wiechy) wychodzi z pochwy liściowej liścia flagowego na pędzie głównym,

55 – pełnia kłoszenia, kłos lub wiecha wysunięte z pochwy liściowej do połowy, a dolna część schowana w pochwie,

56–58 – odpowiednio 60, 70 i 80% kwiatostanu wychodzi (odsłania się) z pochwy liściowej,
59 –cały kłos lub wiecha wychodzą z pochwy liścia flagowego i są widoczne.

Cała faza kłoszenia (BBCH 50–59) przebiega bardzo szybko, zwykle do 5 dni. W tej fazie rozwoju dolne międzywęźla zakończyły już wzrost, natomiast wydłużają się jeszcze dwa ostatnie, tj. poniżej liścia flagowego oraz najdłuższy i najcieńszy odcinek źdźbła, jakim jest dokłosie. Zasychają już wówczas dolne liście oraz zatrzymany zostaje rozrost systemu korzeniowego.

W tej fazie można zalecić, w razie potrzeby, dodatkowe nawożenie azotem (w postaci saletry amonowej) – do 34 kg N/ha, ewentualnie (przed spodziewanym opadem) – saletrzaku. Tak późno podany azot nie oddziałuje już w zasadzie plonotwórczo, ale poprawia cechy jakościowe ziarna (zawartość białka, wzrost masy 1000 ziaren i ich wyrównanie). 

BBCH 6 (60–69) – kwitnienie 

61 – początek kwitnienia, w środkowej części kłosa lub wierzchołkowej części wiechy widoczne pierwsze dojrzałe pylniki, z których uwalniany jest pyłek;

65 – pełnia kwitnienia, 50% kwiatków w kłoskach źdźbła głównego wykształciło dojrzałe pylniki, choć nie zawsze są one wysunięte z plewek (u jęczmienia, owsa i niektórych odmian pszenicy), a więc widoczne;

69 – koniec kwitnienia, wszystkie lub prawie wszystkie kwiaty w kłoskach przekwitły, widoczne jeszcze ostatnie zaschnięte pylniki.

Faza ta u poszczególnych zbóż jest zróżnicowana i przebiega od grubienia pochwy liścia flagowego do pełnego wykłoszenia, co powoduje, iż kolejne fazy nakładają się na siebie. Najwcześniej kwitną jęczmień i owies, bowiem już w okresie kłoszenia lub wyrzucania wiech mają wykształcone podstawowe elementy kwiatów, dzięki czemu równocześnie może się odbywać kwitnienie i zapylanie. Niekiedy kwitnienie, zapylanie, a nawet tworzenie ziarniaków wyprzedza kłoszenie i przebiega wówczas, gdy kłos lub wiecha znajdują się jeszcze w pochwie liścia flagowego. Także pszenica podczas kłoszenia ma wykształcone podstawowe elementy kłoska, jednak pyłek i słupek dojrzewają dopiero w końcowym etapie tej fazy, bądź po upływie 1–3 dni od wykłoszenia i wówczas następuje zapylenie i zapłodnienie. Z kolei żyto i pszenżyto po wykłoszeniu nie mają jeszcze całkowicie rozwiniętych kwiatów, w związku z czym ich kwitnienie i zapylanie zachodzi po upływie 7–15 dni od wykłoszenia. Poza tym jedynie żyto i częściowo pszenżyto (w 30–45%), spośród podstawowych zbóż, to rośliny obcopylne (wiatropylne), pozostałe są samopylne. W związku z tym niekorzystny przebieg pogody w okresie kwitnienia żyta (przede wszystkim długotrwałe opady, niska, ale też zbyt wysoka temperatura i związana z tym niska wilgotność powietrza) utrudnia przenoszenie pyłku i zapylanie, czego konsekwencją jest tworzenie „szczerbatych” kłosów, pozbawionych w większym lub mniejszym stopniu ziarniaków.

BBCH 7 (70–79) – rozwój ziarniaków

71 – dojrzałość wodna, przyjmuje się, że przy tej dojrzałości ziarniaki osiągają przeciętnie połowę normalnej wielkości. Są przy tym wyraźnie zróżnicowane pod względem wielkości i zawartości wody w obrębie kłosa lub wiechy. Po rozgnieceniu wypływa z ziarniaka wodnisty, z czasem mętniejący płyn, a zawartość wody przekracza 80%. Ziarniaki jęczmienia i owsa dojrzałość wodną osiągają we wcześniejszych fazach rozwojowych, tj. w końcowej fazie kłoszenia. W praktyce dojrzałość wodna nie jest na ogół uwzględniana; 

73 – początek dojrzałości mlecznej, ziarniaki nie są jeszcze w pełni wykształcone, a więc nie osiągnęły docelowej wielkości. Po rozgnieceniu wypływa z nich mleczny płyn o słodkim smaku;

75 – pełnia dojrzałości mlecznej, ziarniaki osiągnęły ostateczną wielkość, ale mają jeszcze zabarwienie zielonkawe. Po rozgnieceniu(50–55% wody) wydobywa się z nich mleczny płyn o mało wyczuwalnej słodyczy. Dolne liście na źdźbłach zaczynają obumierać, natomiast środkowe i górne żółknąć; liść flagowy powinien być jeszcze zielony;

77–79 – dojrzałość późno mleczna, przechodząca we wczesno woskową, zmniejsza się w ziarniakach zawartość wody (z 50 do 40–35%). Wyciśnięty z nich sok ma konsystencję gęstniejącej śmietany oraz coraz bardziej mączysty smak. Następuje przy tym postępujące w górę żółknięcie liści i źdźbła.

BBCH 8 (80–89) – dojrzewanie (faza dojrzałości woskowej i pełnej) ziarniaków

W fazie dojrzałości woskowej kończy się gromadzenie substancji zapasowych, przemieszczanych głównie do dojrzewających ziarniaków z liścia flagowego, dokłosia oraz kłosa lub wiechy. Następuje jednocześnie w ziarniakach spadek zawartości wody (zwykle z 40 do 20%, często poniżej – w zależności od przebiegu pogody), a wzrost zawartości suchej masy i podstawowych składników zapasowych (skrobi, białka i tłuszczu). Zaczynają żółknąć liście środkowe, a następnie – w kolejnych mikrostadiach (BBCH 85–89) liść flagowy, dokłosie oraz kłos lub wiecha. Żółknięcie i zasychanie tych części mogą przyspieszyć choroby grzybowe oraz niedobór wody (susza) i składników pokarmowych, zwłaszcza azotu; 

81–83 – początek dojrzałości woskowej ziarniaków. Spadek zawartości wody, a wzrost suchej masy powoduje, że zmienia się konsystencja ziarna z płynnej na woskową. Ziarniak pod naciskiem nie zgniata się lecz pęka, z wyraźnie widoczną masą woskową, choć w części środkowej można zauważyć jeszcze gęsty, mleczny sok;

85 – pełnia dojrzałości woskowej, zwana też dojrzałością woskową miękką, ze względu na konsystencję ziarniaka. Nie zauważa się już w części środkowej charakterystycznego dla wcześniejszych mikrostadiów (BBCH 81–83) mlecznego soku. Początek żółknięcia dwóch ostatnich międzywęźli oraz w coraz większym stopniu liścia flagowego;

87 – dojrzałość woskowa twarda. Wyczuwalna w ziarniakach konsystencja twardego wosku. Możliwe jest jednak jego przecięcie pod naciskiem paznokcia. Wielkość i zabarwienie ziarniaków typowe dla rodzaju zboża. Żółkną dwa wierzchołkowe odcinki źdźbła, w tym dokłosie oraz liść flagowy;

89 – dojrzałość pełna (ziarniaki twarde). W tej fazie dojrzałości cała roślina, w tym dokłosie, liście i kwiatostany są zeschnięte. Ziarniaki są twarde, wykazują normalną siłę kiełkowania, zawierają poniżej 17% wody i trudno jest je przeciąć paznokciem. 

Wskazany jest wówczas ich zbiór, zwłaszcza przed prognozowanym okresem dłuższych opadów, by nie dopuścić do procesu porastania ziarna w kłosach. Najbardziej wrażliwe na porastanie jest pszenżyto i żyto, przy czym w większym stopniu formy ozime, niż jare tych zbóż. Zebrane w tej fazie ziarno powinno być niekiedy dosuszane, co najmniej do 13% wilgotności. 

BBCH 9 (90–99) – zamieranie roślin (dojrzałość martwa)

Rośliny zamierają i zasychają, a w końcowych mikrostadiach tej fazy (BBCH 97–99), niekiedy wcześniej, przy niesprzyjającej (przekropnej) pogodzie mogą czernieć, w wyniku rozwoju grzybów saprotroficznych. Ziarniaki są twarde, zawartość wody spada zazwyczaj poniżej 13% i powinny być jak najszybciej zebrane.

Zbytnie zwlekanie ze zbiorem może powodować osypywanie ziarniaków oraz ich porastanie w kłosach. Mikrostadium BBCH 99 można też zdefiniować jako fazę spoczynku zebranego ziarna. Trwa on od kilku do kilkudziesięciu dni, przy czym zboża jare mają dłuższy okres spoczynku, niż ozime.

W krajach Unii Europejskiej, a także wielu innych, dla scharakteryzowania przebiegu faz rozwojowych roślin wprowadzono jednolite klucze fenologiczne w postaci skali BBCH. Nazwa pochodzi od naukowych instytutów niemieckich działających pod wspólnym szyldem „Biologische Bundesanstalt, Bundessortenamt and Chemical Industry”, czyli w skrócie BBCH. Skala BBCH wykorzystuje system kodu dziesiętnego, który dzieli przebieg wegetacji poszczególnych roślin na 10 zasadniczych faz (w skali od 0 do 9), a w obrębie nich (również w skali od 0 do 9) doprecyzowuje 10 dodatkowych (drugorzędnych) faz rozwojowych, a więc łącznie 100 jednostek fenologicznych (od 00 do 99). 

prof. dr hab. Czesław Szewczuk
dr hab. Danuta Sugier 
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie